Nagroda im. Marcina Króla

Umówmy się na Polskę to owoc wieloletnich badań nad ideą nowej umowy społecznej, która opiera się na decentralizacji władzy. Autorzy i autorki, którzy reprezentują różne nurty ideowe, od lewicy i liberałów po prawicę konserwatywną, proponują umowę na nowy, bardzo konkretny model ustrojowy zakładający decentralizację, partycypację i pluralizm. Jednocześnie ta ustrojowa propozycja przedstawiona jest w ciekawej, nietechnicznej formie, co sprawia, że do czynienia mamy ni mniej, ni więcej niż z wizją Polski przyszłości. Można się z tą wizją nie zgadzać (choć ma ona charakter otwarty i inkluzywny), ale trudno się do niej nie odnieść dyskutując o tym, jak przekształcić ustrój Polski, abyśmy mogli pomyślnie stawić czoła trwającemu już polikryzysowi.

Renata Lis, Moja ukochana i ja, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2023

Książka Renaty Lis to esej autobiograficzny, który wpisuje osobiste, jednostkowe doświadczenie osoby „nienormatywnej” tożsamościowo w lokalny kontekst ostatniego półwiecza w sposób poruszający, a także bardzo złożony. Jest to chwytająca za serce historia miłości, ale zarazem opowieść o hierarchiach, wykluczeniach i zdobywaniu uznania, przez dziecko z klasy ludowo-średniej, o wyrąbywaniu sobie pozycji wśród kulturowych elit, a przede wszystkim o dojrzewaniu do upublicznienia własnego sposobu życia. Kontekstem tej lektury jest natomiast III Rzeczpospolita, która po ponad trzech dekadach istnienia wciąż tak bardzo wiele grup wyklucza nie tylko kulturowo, ale i prawnie.

Transnaród to napisana z rozmachem analiza polskiego systemu politycznego i jego ewolucji na przestrzeni kilku ostatnich dekad. Autora interesuje nie tyle historia stricte polityczna, konkretne decyzje aktorów sceny politycznej, ile cały szeroki społeczny kontekst tych działań, co pozwala spojrzeć na obecną sytuację nie w kategoriach wydarzeń ostatniej dekady, ale w kategoriach długiego trwania, nawarstwiających się procesów i sieci powiązań. Lektura stawia pytania o kształt polskiej wspólnoty politycznej, o to, kim Polacy chcą i mogą się stać, o to, jakie państwo potrafią stworzyć, by zwrotnie ono tworzyło ich. Książka i jej tezy powinny stać się przedmiotem publicznej dyskusji, tym bardziej, że autor, nie stroniąc od własnych opinii, nie staje się zakładnikiem żadnego z głównych aktorów sceny politycznej.

Poruszeni to metodologicznie, ale i literacko świetne studium doświadczenia mobilności społecznej okresu PRL. Po II wojnie światowej miliony Polek i Polaków doświadczyły awansu społecznego, a procesy te nie zostały wcale „prześnione” – przeciwnie były elektryzującym tematem debaty publicznej. Magda Szcześniak swoją książką wpisuje się w nurt rozważań, który niektóre z kryzysów współczesności wiąże z postępującym od przełomu lat 80. i 90. zanikiem języka klasowego nie tylko w nauce, lecz także w życiu publicznym. Poruszeni przedstawiają historię awansu w socjalizmie i przemiany refleksji na jego temat z perspektywy historii emocji. To ważne w perspektywie potrzeby przywrócenia języka klasowego do interpretacji najnowszej historii Polski i debaty publicznej, co wydaje się koniecznym warunkiem próby zaprojektowania społeczeństwa dążącego do zminimalizowania nierówności klasowych.

Jan Tokarski napisał genealogię intelektualną ważnego nurtu kultury europejskiej w drugiej połowie XX wieku. Tytułowa katastrofa to pierwsza wojna światowa, kryzys ekonomiczny, narodziny faszyzmu i nazizmu, wojna domowa w Hiszpanii, wreszcie druga wojna światowa. W tej katastrofie – która ma trzy podstawowe oblicza: wojny, ideologii i totalitaryzmu – źródła ma nasza pluralistyczna kultura polityczna, z jej przekonaniem o nienaruszalności pewnych przysługujących każdemu człowiekowi praw. Książka Jana Tokarskiego uświadamia, że w tym sensie ani wojna w Ukrainie i dokonywane przez Rosjan zbrodnie wojenne, ani groźba konfliktu nuklearnego, ani budowane w Moskwie czy Pekinie nowoczesne dyktatury nie są niczym nowym. W obliczu tych zagrożeń jest to przypomnienie ważne, bo w miarę jak przygasa pamięć o mrocznych źródłach, z których zrodził się nasz względnie wolny świat, słabnie również nasza zdolność do jego obrony.