30.11.2021

W jaki sposób pogarszanie się sytuacji finansowej wpływa na zmiany w realizowanych politykach lokalnych?

Rok 2020 przyniósł pogorszenie sytuacji finansowej bardzo wielu samorządów. Dochody własne zmniejszyły się w prawie połowie jednostek samorządowych, a w niemal 500 z nich spadek był bardzo bolesny – przekraczał 5% dochodów zebranych w poprzednim roku. Samorządy ograniczają więc inwestycje, zwiększają swoje zadłużenie, zmniejszają wydatki na gospodarkę mieszkaniową i transport. Które z samorządów najboleśniej odczuły spadek dochodów budżetowych oraz jakie przyjęły strategie radzenia sobie z trudnościami? – na te pytania odpowiadają w najnowszej analizie forumIdei Fundacji Batorego prof. Paweł Swianiewicz oraz dr Julita Łukomska.

W analizie autorzy przyglądają się wszystkim samorządom terytorialnym, ale szczególną uwagę poświęcają samorządom gminnym. Ich budżety stanowią bowiem ponad 75% wszystkich budżetów samorządowych, a dostarczane przez nie usługi najmocniej związane są z codziennym życiem mieszkańców (utrzymanie ulic, lokalny transport, woda i kanalizacja, odbiór odpadów, żłobki, przedszkola, szkoły podstawowe itp.). Ponadto, gminy mają większą niż powiaty i województwa samodzielność finansową, więc zmiany wielkości dochodów własnych są przez nie silniej odczuwane.

Autorzy analizy podkreślają, że analiza spadków dochodów w samorządach jest przydatna nie tylko dla lepszego rozumienia tego, co się wydarzyło, ale także dla przewidywania tego, co się może wydarzyć w niedalekiej przyszłości. Wiemy bowiem, że obszerne zmiany podatkowe wprowadzane przez Polski Ład spowodują trudności finansowe w wielu samorządach.

Aby obraz był bardziej precyzyjny, autorzy wyróżnili cztery grupy gmin:

  • miasta na prawach powiatu (w przybliżeniu 66 największych miast Polski);
  • gminy w strefach podmiejskich głównych aglomeracji;
  • pozostałe gminy „duże” (liczące powyżej 7 tysięcy mieszkańców);
  • gminy małe (poniżej 7 tysięcy mieszkańców).

Dochody własne w 2020 roku zmniejszyły się w prawie połowie jednostek samorządowych, w tym w niemal 500 spadek był bardzo bolesny – przekraczał 5% dochodów zebranych w poprzednim roku. Najczęściej takimi problemami finansowymi dotknięte były miasta na prawach powiatu, a w dalszej kolejności powiaty. W każdej z analizowanych grup samorządów kłopoty związane ze zmniejszającym się strumieniem dochodów własnych częściej dotykały jednostki zamożniejsze, w efekcie doszło więc do pewnego spłaszczenia różnic między samorządami zamożniejszymi i biedniejszymi.

Co ciekawe, udzielona przez rząd pomoc w postaci Rządowego Funduszu Inwestycji Lokalnych nie trafiła przede wszystkim do samorządów najsilniej dotkniętych trudnościami finansowymi. Odwrotnie, samorządy, których dochody najszybciej spadały, dostały na ogół mniejsze wsparcie od tych, które w mniejszym stopniu doświadczały kłopotów finansowych.

Jak samorządy reagują na spadek dochodów? Po pierwsze – cięcia w inwestycjach

Przyglądając się reakcji samorządów na spadek dochodów własnych, autorzy zauważają, że poszukiwały one oszczędności przede wszystkim w wydatkach inwestycyjnych. Oszczędności te mogłyby być jeszcze większe, gdyby nie to, że wiele gmin dotkniętych spadkiem dochodów własnych ratowało się, zwiększając swoje zadłużenie. Rzecz jasna, takie rozwiązanie działa na krótką metę, co w dłuższej perspektywie może dodatkowo skomplikować sytuację finansową danych samorządów.

Po drugie – zmiany w wydatkach bieżących

Różnica między grupą samorządów dotkniętych zmniejszającymi się dochodami własnymi a gminami nienotującymi takich trudności w kwestii wydatków bieżących była nieco mniejsza. W obu tych grupach wydatki bieżące rosły, choć w grupie samorządów doświadczających spadku dochodów własnych nieco wolniej niż w samorządach, których dochody rosły lub były stabilne.

Poszukując oszczędności w wydatkach bieżących w dotkniętych kryzysem finansowym samorządach, zmniejszano środki na:

  • tę część wydatków w dziale „gospodarka mieszkaniowa”, która związana jest z planowaniem przestrzennym (opóźnianie tworzenia Miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego);
  • dofinansowanie usług z dziedziny gospodarki komunalnej;
  • transport (ta reguła nie obejmuje dużych miast, które starały się utrzymać poziom lokalnego transportu zbiorowego w warunkach zmniejszającej się podczas pandemii liczby pasażerów i spadku wpływów za bilety).

Nie widać natomiast szczególnych oszczędności w sferze wydatków na oświatę, kulturę oraz sport i rekreację.

Autorzy zauważają także, że niektóre konsekwencje i reakcje na trudności występujące w roku 2020 mogą pojawić się dopiero w danych za rok 2021, a nawet 2022.

W jaki sposób pogarszanie się sytuacji finansowej wpływa na zmiany w realizowanych politykach lokalnych? [Raport w PDF]