Laureatką Nagrody im. Beaty Pawlak za 2020 rok została Agnieszka Pajączkowska za książkę Wędrowny Zakład Fotograficzny, Wydawnictwo Czarne.
Autorka w ciągu pięciu lat przemierzyła setki kilometrów polskiego pogranicza, proponując spotkanym ludziom zrobienie zdjęcia w zamian za opowieść lub coś do jedzenia. Powstała wielowymiarowa opowieść o codziennej rzeczywistości przygranicznych wsi, coraz bardziej wyludnionych i zamieszkanych przez głównie starych ludzi, o powikłanych losach i traumach spowodowanych przez wojnę i przesiedlenia, o odbijającej się w osobistych wspomnieniach historii.
Agnieszka Pajączkowska (ur. 1986) – kulturoznawczyni, kuratorka wystaw fotograficznych, animatorka kultury. Publikuje m.in. w „Dwutygodniku”, „Krytyce Politycznej”, „Res Publice”, „Wysokich Obcasach”, „Kontekstach”, „Kulturze i Historii” czy w „Widoku”. Jej zainteresowania akademickie i artystyczne obejmują historię fotografii, antropologię, etnografię oraz związki lokalnych historii z codziennymi praktykami. Autorka książki A co wyście myślały? Spotkania z kobietami z mazowieckich wsi (z Aleksandrą Zbroją).
O książce mówi Piotr Kosiewski z Fundacji Batorego, członek Kapituły Nagrody:
Spotkać drugą/drugiego
„Wędrowny Zakład Fotograficzny powstał z chęci spotykania nieznajomych ludzi w słabo mi znanych rejonach Polski” – to zdanie – kluczowe – otwiera książkę Agnieszki Pajączkowskiej. Wyruszyła w podróż. Niczym dawni obwoźni fotografowie zaczęła przemierzać nasz kraj.
Cztery dekady wcześniej w podobną podróż wyruszyła Zofia Rydet, dziś uważna za jedną najciekawszych artystek drugiej połowy XX wieku. Pukała do drzwi w całej Polsce i proponowała odwiedzanym zrobienie zdjęcia. W ten sposób powstał Zapis socjologiczny, gigantyczny w swej skali rodzinny portret we wnętrzu. Zofia Rydet nie starała się „specjalnie” pokazać napotkanych. To oni – często w odświętnych ubraniach i usadowieni w najważniejszej części domu – sami siebie prezentowali.
Agnieszka Pajączkowska – podobnie jak nieżyjąca fotograficzka – także chciała sportretować napotkanych tak, jak oni sami się widzą. Przyznaje się zresztą do inspiracji autorką Zapisu socjologicznego. Planowała nawet, podobnie jak Rydet, robić napotkanym zdjęcia.
Ostatecznie nie powstała książka fotograficzna, lecz zbiór opowieści, pisanych często na szybko, jakby chciała zanotować to, co usłyszała i zobaczyła. Ale też opisać siebie w podróży, własne stany, reakcje na spotkanych, w miarę możliwości wierne, bez upiększeń, bez uciekania od kwestii trudnych, problematycznych. A jednocześnie udało się tutaj uniknąć pułapki, w jaką często wszyscy wpadamy: pokazywania tego, co nam mniej znane czy obce, jako swoistej egzotyki.
Co najważniejsze, Agnieszka Pajączkowska postanowiła tych nieznajomych poszukać blisko. I to jeden z najtrudniejszych wyborów, jakiego może dokonać autor. W obecnych czasach zbyt często niemożliwe okazuje się spotkanie ze współmieszkańcem własnego kraju. Podróżowała zatem przez pięć kolejnych letnich sezonów po obszarach przygranicznych – na styku Polski z Litwą, Białorusią i Ukrainą. Dotarła także na Dolny Śląsk.
Wędrowny Zakład Fotograficzny wyrósł z ciekawości, ale też z odwagi, jaką jest gotowość na spotkanie z tymi, którzy czasami głoszą odmienne niż nasze poglądy i odwołują się do obcego nam systemu wartości i wyborów estetycznych. Ostatnie lata boleśnie pokazują, jak w Polsce mało się znamy. Niewiele o sobie wiemy i mało ze sobą rozmawiamy. Nie tylko my – podobne podziały coraz wyraźnej ujawniają się w wielu krajach, ze Stanami Zjednoczonymi na czele.
Książka Agnieszki Pajączkowskiej pokazuje, że spotkania z tymi bliskimi-innymi są nie tylko możliwe, lecz po prostu koniecznie. Nie po to, aby zmienić poglądy naszych rozmówców, lecz by móc ich zrozumieć. Wędrowny Zakład Fotograficzny czytany w czasach pandemii i wobec coraz głębszych wewnątrz-polskich podziałów okazuje się książką nawet zbyt aktualną. I bardzo potrzebną.
Piotr Kosiewski
Do Nagrody nominowani byli także:
Katarzyna Boni, Auroville. Miasto z marzeń, Agora 2020 (data premiery: 30 czerwca 2020), s. 416
Opowieść o mieście Auroville w stanie Tamilnadu w Indiach, które założono pół wieku temu na pustyni. Stworzyli je ochotnicy z całego świata, wierzący, że praca nad sobą i poszerzanie świadomości stanowią drogę do realizacji marzenia o utopijnym społeczeństwie. Dziś w Auroville, które wspiera UNESCO, mieszka nieco ponad trzy tysiące ludzi i nie ma obrotu pieniądza. Autorka spędziła tam prawie rok. Opowiada historię Matki, założycielki Auroville i pokazuje, czy projekt idealnego miasta udało się wcielić w życie.
Katarzyna Kobylarczyk, Strup. Hiszpania rozdrapuje rany, Czarne 2019 (data premiery: 30 października 2019), 280 s.
Książka o społecznej traumie ponad 80 latach po wojnie domowej w Hiszpanii. Autorka odwiedziła wiele miejsc i sięgnęła do dokumentów źródłowych, a także oddała głos rodzinom represjonowanych, lekarzom i badaczom, by opowiedzieć o nierozliczonych zbrodniach dyktatury Franco, ale też o ofiarach komunistów i anarchistów. Pokazuje, w jak różny sposób traktowano ofiary obu stron – ekshumacje zabitych przez frankistów odbywają się dopiero teraz – i jak przemilczana krzywda żyła w społeczeństwie.
Filip Skrońc, Nie róbcie mu krzywdy, Czarne 2020 (data premiery: 4 marca 2020), 240 s.
Reportaż o stygmatyzowaniu albinosów w Tanzanii, których uważa się tam za skutek klątwy. Portret wyobcowanej społeczności żyjącej w ciągłym strachu. Albinosi są zabijani, nawet przez członków rodziny, odcina się im uszy, ręce, nogi, piersi, łechtaczki i penisy, panuje bowiem wierzenie, że mają one magiczną moc. Każda z tych części ciała warta jest od kilku do kilkunastu tysięcy dolarów. Dzieci albinoskie często oddawane są do zakładów opieki, bo tylko tak można uratować ich życie.
Maja Wolny, Pociąg do Tybetu, Mando 2020 (data premiery: 3 czerwca 2020), 256 s.
Historia podróży pociągiem – Koleją Transsyberyjską, Transmongolską i najwyżej położoną na świecie Tybetańską, która wiąże się z ryzykiem choroby wysokościowej – przez 10 000 km z Warszawy do Lhasy. Autorka opisuje samo doświadczenie podróży pociągiem, mijane miejsca i rozmowy z ludźmi, których spotykała. Pokazuje rzeczywistość odwiedzanych krajów, ale też przybliża ich kulturę, religię, obyczaje i historię.
Autorzy
Katarzyna Boni – reporterka. Od kilkunastu lat podróżuje i pisze o podróżach m.in. dla „Gazety Wyborczej”, „National Geographic” i „Kontynentów”. Specjalizuje się w pisaniu o Azji, spędziła na tym kontynencie ponad cztery lata pracując w Japonii, Chinach, Kambodży, Tajlandii, na Filipinach i w Indonezji. Autorka książki Ganbare. Warsztaty umierania o Japonii po tsunami i Fukushimie (Nagroda Gryfia). Współautorka (razem z Wojciechem Tochmanem) książki Kontener o syryjskich uchodźcach w Jordanii.
Katarzyna Kobylarczyk (ur. 1980) – reporterka, autorka książek Pył z landrynek. Hiszpańskie fiesty i Baśnie z bloku cudów. Reportaże nowohuckie. Dla Małopolskiego Instytutu Kultury napisała pięć zbiorów reportaży historycznych poświęconych kulturze i historii regionu. Publikowała w m.in. „Dzienniku Polskim”, „Gazecie Wyborczej” i „Tygodniku Powszechnym”. Laureatka dziennikarskich nagród Zielonej Gruszki i „Za różnorodnością, przeciw dyskryminacji”.
Agnieszka Pajączkowska (ur. 1986) – kulturoznawczyni, kuratorka wystaw fotograficznych, animatorka kultury. Publikuje m.in. w „Dwutygodniku”, „Krytyce Politycznej”, „Res Publice”, „Wysokich Obcasach”, „Kontekstach”, „Kulturze i Historii” czy w „Widoku”. Jej zainteresowania akademickie i artystyczne obejmują historię fotografii, antropologię, etnografię oraz związki lokalnych historii z codziennymi praktykami. Autorka książki A co wyście myślały? Spotkania z kobietami z mazowieckich wsi (z Aleksandrą Zbroją).
Filip Skrońc (ur. 1988) – reporter, fotograf i twórca wideo. Współzałożyciel RATS Agency. Publikował w „Gazecie Wyborczej”, „Przekroju”, „Kontynentach” i magazynie „MaleMAN”. Laureat konkursu na reportaż im. Maćka Szumowskiego oraz finalista Nagrody „Newsweeka” im. Teresy Torańskiej i konkursu stypendialnego dla młodych dziennikarzy im. Ryszarda Kapuścińskiego. Za materiał z Tanzanii otrzymał nagrodę w konkursie BZ WBK Press Foto.
Maja Wolny (ur. 1976) – pisarka, autorka reportaży, sztuk teatralnych, kuratorka wystaw. W latach 1998-2002 dziennikarka „Polityki”. Napisała powieści Kara, Dom tysiąca nocy, Czarne liście, Powrót z Północy, Jasność i Księgobójca (belgijska nagroda literacka Hercule Poirotprijs w kategorii „debiuty”). Przez kilkanaście lat mieszkała w Belgii, gdzie prowadziła fundację promującą kultury Europy Wschodniej i pełniła funkcję dyrektora Muzeum Morskiego.
