SESJA I Kościół katolicki a wspólnota demokratyczna – Tadeusz Bartoś, Dominika Kozłowska, Marcin Król, Michał Łuczewski, Maciej Zięba OP
SESJA II
Radykalna krytyka transformacji jako procesu politycznego – Ryszard Bugaj, Marek A. Cichocki, Ludwik Dorn, Agnieszka Holland, Marcin Kula, Jerzy Szacki
SESJA III
Radykalna krytyka transformacji gospodarczej i społecznej – Andrzej Leder, Andrzej Szahaj, Karolina Wigura, Jacek Żakowski
prowadzenie konferencji: Aleksander Smolar
Spotkanie towarzyszyło obchodom 25-lecia Fundacji.
O konferencji:
Po 1989 roku podstawy ustrojowe RP nigdy nie były poddawane krytyce. Przy nieco odmiennych interpretacjach akceptowano suwerenny charakter państwa, ład demokratyczny i rynkową organizację gospodarki. Nie były kwestionowane ani granice RP, ani też zasady przynależności do wspólnoty politycznej obywateli RP. Równocześnie, niemal od początku, toczyły się burzliwe dyskusje na temat kształtu państwa i jego polityki, często prowadzące do daleko idącej polaryzacji politycznej.
Znajdujemy się w centrum obchodów rocznicy przemian 1989 roku. Postanowiliśmy ją uczcić we właściwy nam sposób. Nie dokonując kolejnego bilansu wielkich dokonań – o których skądinąd jesteśmy przekonani – lecz proponując zbiorową refleksję nad trzema zasadniczymi typami krytyki III RP, ich źródłami i aktualnością.
Kościół katolicki a wspólnota demokratyczna – krytyka podejmowana zarówno przez czołowe postaci Kościoła instytucjonalnego i przez świeckich związanych ze środowiskami prawicowymi czy konserwatywnymi, jak i przez przedstawicieli laickiej inteligencji i partie lewicowe. Tutaj podstawowym problemem była i pozostaje kwestia autonomii sfery publicznej – w tym przede wszystkim polityki – w stosunku do doktryny wiary i norm etycznych określonych przez religię katolicką. Chodziło tu zarówno o podstawowe zasady doktrynalne, jak i konkretne decyzje Episkopatu czy pojedynczych biskupów. Konflikty te dotyczyły spraw tak ważnych, jak nauka religii w szkołach, dopuszczalność aborcji, kwestia związków partnerskich, zapłodnienia pozaustrojowego, problemu zdeterminowania biologicznego i religijnego czy też kulturowego i historycznego specyfiki roli kobiety i mężczyzny w życiu społecznym (kwestia gender). Przedmiotem ostrych konfliktów były podejmowane próby cenzurowania myśli i sztuki. Abstrahując od konkretnych problemów będących przedmiotem często zażartych konfliktów politycznych – chodzi też o problem wyższego rzędu: na ile wspólnota polityczna ma nad sobą jakąkolwiek władzę, na ile zaś jest w pełni suwerenna. Nie jest to oczywiście tylko polski problem.
Radykalna krytyka transformacji jako procesu politycznego – krytyka, w przeważającym stopniu prawicowa, dotyczyła sposobu powołania do życia nowej Polski i tego różnorakich konsekwencji. Chodzi tu o cały zestaw problemów związanych z pokojowym przekazaniem władzy w następstwie „okrągłego stołu” , braku wyrazistego aktu zerwania z poprzednim ustrojem i potępienia komunistycznego systemu władzy oraz rozliczeń z ludźmi starego ustroju. Podnoszono problem „kapitalizmu nomenklaturowego” – przejmowania własności przez osoby uprzywilejowane w czasach PRL – roli „układów”, nieformalnych wpływów czy wręcz dominacji starych elit politycznych, gospodarczych i służb specjalnych. O związki z tymi siłami oskarżano umiarkowane elity „solidarnościowe”, które dominowały w podjętych negocjacjach „okrągłego stołu” oraz w czasach ustrojowej transformacji. Odpowiedzią na ten „grzech pierworodny” miało być dokończenie rewolucji przez IV RP.
Radykalna krytyka transformacji gospodarczej i społecznej. Od początku naszych przemian pojawiały się głosy krytyczne wobec wybranego modelu czy tempa przemian. W ostatnich latach krytyka ta nasiliła się. Młodzi autorzy, ale także ludzie reprezentujący starsze pokolenia stawiają pod znakiem zapytania „neoliberalny” model przemian, wskazując na ich brutalność, doktrynerstwo i społeczną niesprawiedliwość. „Gazeta Wyborcza”, która kiedyś odgrywała niezwykle istotną rolę w promowaniu przemian – włącznie z popularyzowaniem przyjętego modelu zmian gospodarczych i społecznych – dzisiaj staje się czołowym pismem, na którego łamach poddaje się owe przemiany radykalnej krytyce. Bardzo słaba politycznie lewica zaczyna odgrywać istotną rolę w debatach publicznych – częściowo przenosząc idee spopularyzowane na Zachodzie w latach kryzysu – radykalizując krytykę wobec dawno dokonanych przemian.
Noty o panelistach:
Tadeusz Bartoś (ur. 1967) − filozof i teolog, publicysta, dr hab., profesor nadzwyczajny Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku. Komentator życia Kościoła katolickiego. Publikuje m.in. na łamach Gazety Wyborczej, Tygodnika Powszechnego, Dziennika i Znaku. Wydał m.in. Wolność, równość, katolicyzm (2007), Kościół a teologia dwudziestego wieku (2008), Jan Paweł II. Analiza krytyczna (2008) i razem z Agatą Bielik-Robson: Kłopot z chrześcijaństwem. Wieczne gnicie, apokaliptyczny ogień, praca (2013).
Ryszard Bugaj (ur. 1944) – ekonomista, polityk, dr hab. Pracownik Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN. Działacz opozycji demokratycznej przed 1989 rokiem oraz „Solidarności”. W stanie wojennym internowany. Uczestnik obrad Okrągłego Stołu. W latach 1989–1997 poseł na Sejm RP. W latach 1992–1998 przewodniczący Unii Pracy, obecnie ponownie członek UP i przewodniczący Rady Politycznej. Publikuje m.in. w „Rzeczpospolitej”.
Marek A. Cichocki (ur. 1966) – germanista, filozof, historyk idei politycznych, publicysta, dr. Od 2001 roku adiunkt w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych UW. W latach 2000–2003 dyrektor programowy Centrum Stosunków Międzynarodowych. Od 2003 roku wydawca i redaktor naczelny rocznika „Teologia Polityczna”. Od 2004 roku dyrektor programowy Centrum Europejskiego Natolin i redaktor naczelny pisma „Nowa Europa. Przegląd Natoliński”. Od stycznia 2007 roku z Dariuszem Gawinem i Dariuszem Karłowiczem prowadzi w TVP Kultura program Trzeci punkt widzenia. W latach 2007-2010 doradca społeczny prezydenta Lecha Kaczyńskiego.
Ludwik Dorn (ur. 1954) – polityk, socjolog i publicysta. Poseł na Sejm RP. Działacz Komitetu Obrony Robotników, a następnie „Solidarności”. Pracownik Ośrodka Badań Społecznych NSZZ „Solidarność” Regionu Mazowsze. Redaktor podziemnego „Głosu”. Współzałożyciel i od 1992 roku wiceprezes Porozumienia Centrum. Współzałożyciel i w latach 2001-2007 wiceprezes Prawa i Sprawiedliwości. w 2010 roku członek Polski Plus. W latach 2011-2014 członek Solidarnej Polski. Od 1997 roku poseł. W 2007 roku marszałek Sejmu. W latach 2005-2007 wicepremier oraz minister spraw wewnętrznych i administracji.
Agnieszka Holland (ur. 1948) – reżyserka filmowa i teatralna, scenarzystka. Przewodnicząca zarządu Europejskiej Akademii Filmowej w Berlinie. W latach 1972–1981 członek Zespołu Realizatorów Filmowych „X” kierowanego przez Andrzeja Wajdę. Od 1981 roku pracuje za granicą. Członkini Europejskiej Akademii Filmowej. Od roku 2008 prezydent Polskiej Akademii Filmowej. Autorka m.in. filmów: Aktorzy prowincjonalni (1978 – nagroda FIPRESCI), Gorączka (1980), Kobieta samotna (1981), Gorzkie żniwa (1985 – nominacja do Oscara), Europa, Europa (1990 – nominacja do Oscara), Olivier, Olivier (1991), Tajemniczy ogród (1993), Całkowite zaćmienie (1995), Plac Waszyngtona (1997), Trzeci cud (1999), Kopia mistrza (2006), W ciemności (2011 – nominacja do Oscara), Gorejący krzew (2013).
Dominika Kozłowska (ur. 1978) – filozofka, dr. Redaktor naczelna miesięcznika „Znak”. Współpracowniczka Instytutu Myśli Józefa Tischnera. Była redaktor naczelna pisma „Thinking in Values”.
Marcin Król (ur. 1944) – historyk idei, prof. dr hab. Wykładowca Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego. Przewodniczący Rady Fundacji im. Stefana Batorego. Założyciel i wieloletni redaktor naczelny pisma „Res Publica”, a następnie „Res Publica Nowa”. Represjonowany po 1968 roku. Sygnatariusz „Listu 59” przeciwko zmianom w Konstytucji PRL. Wykładowca Towarzystwa Kursów Naukowych. Uczestnik obrad okrągłego stołu. Wydał m.in.: Style politycznego myślenia (1978), Podróż romantyczna (1987), Słownik demokracji (1989), Romantyzm – piekło czy niebo Polaków (1998), Patriotyzm przyszłości (2004), Bezradność liberałów. Myśl liberalna wobec konfliktu i wojny (2005), Filozofia polityczna (2008), Nieco z boku. Autobiografia niepolityczna (2008), Czego nas uczy Leszek Kołakowski (2010).
Marcin Kula (ur. 1943) – historyk, prof. dr hab. Wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego i Akademii Leona Koźmińskiego. Specjalizacja historia społeczna. Autor wielu publikacji poświęconych historii Polski i Ameryki Łacińskiej, a także zagadnieniu pamięci historycznej. Członek Polskiego Pen-Clubu, Polskiego Towarzystwa Historycznego, Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, Towarzystwa Polsko-Brazylijskiego. Jeden z założycieli i członek władz Stowarzyszenia Archiwum Solidarności.
Andrzej Leder (ur. 1960) − filozof kultury, psychoterapeuta, prof. dr hab. Absolwent Akademii Medycznej w Warszawie oraz Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1992-2012 członek zespołu czasopisma „Res Publica Nowa”, pisał m.in. do „Ozonu”. Autor książek: Przemiana mitów, czyli życie w epoce schyłku.Zbiór esejów (1997), Nieświadomość jako pustka (2001), Nauka Freuda w epoce Sein und Zeit (2007) oraz Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej (2014).
Michał Łuczewski (ur. 1978) – socjolog, dr. Adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Wicedyrektor Centrum Myśli Jana Pawła II w Warszawie. Członek redakcji „44/Czterdzieści i Cztery”. Publikował m.in. w „Arcanach”, „Polsce The Times”, „Res Publice Nowej”, „Wprost”. Wydał m.in. : Odwieczny naród. Polak i katolik w Żmiącej (2013).
Jerzy Szacki (ur. 1929) – socjolog i historyk idei, prof. dr hab. Emerytowany profesor Uniwersytetu Warszawskiego, wykładowca Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej. Członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk. W latach 1967-1968 prodziekan Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, a w latach 1981-1983 dziekan Wydziału Filozofii i Socjologii UW. W latach 1968-1999 kierował Zakładem Historii Myśli Społecznej w Instytucie Socjologii UW. Członek Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, w latach 1972-1976 jego przewodniczący. W latach 1978-1982 uczestnik Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość”. Ostatnio wydał: Kontrrewolucyjne paradoksy (2012).
Andrzej Szahaj (ur. 1958) – filozof, prof. dr hab. Wykładowca na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Od 1997 roku kierownik Zakładu Filozofii Współczesnej. Zajmuje się głównie filozofią kultury oraz filozofią polityki. Członek Komitetu Nauk Filozoficznych Polskiej Akademii Nauk oraz Komitetu Nauk o Kulturze Polskiej Akademii Nauk. Autor ponad stu publikacji naukowych, m.in. Jednostka czy wspólnota? Spór liberałów z komunitarystami a „sprawa polska” (2000), E Pluribus Unum? Dylematy wielokulturowości i politycznej poprawności (2004), Teoria krytyczna szkoły frankfurckiej (2008), Relatywizm i fundamentalizm oraz inne szkice z filozofii kultury i polityki (2008).
Karolina Wigura (ur. 1980) – socjolożka, publicystka, dr. Członkini redakcji Tygodnika Internetowego „Kultura Liberalna” (www.kulturaliberalna.pl) oraz Zarządu Fundacji Batorego. Adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Publikowała m.in. w „Gazecie Wyborczej”, „Europie” (dodatku do „Dziennika. Polska. Europa. Świat”), „Przeglądzie Politycznym”, „Tygodniku Powszechnym”, „Znaku”. Autorka książki Wina narodów. Przebaczenie jako strategia prowadzenia polityki (2011).
SESJA I
Strategie wyzwolenia, czyli jak zrzucić dyktaturę. Myślenie wewnątrz i na zewnątrz systemu
Dariusz Gawin, Karol Modzelewski, Janusz Reykowski, Jerzy Szacki
Postawy i wybory mające na celu zmianę ustroju po jego fazie terrorystycznej. Próby zmian od wewnątrz w kierunku jego pewnej demokratyzacji i liberalizacji; rola rewizjonistów; program rewolucyjny Kuronia i Modzelewskiego, protesty w marcu’68, Rodzenie się opozycji demokratycznej, Solidarność i samoorganizowanie się społeczeństwa poza strukturami władzy.
SESJA II
Wierność i zdrada po 1989: wobec dylematów moralnych, politycznych, ekonomicznych i społecznych czasu transformacji
Elżbieta Ciżewska, Juliusz Gardawski, Jerzy Hausner, Adam Michnik
Rewolucja i problem wierności i zdrady. W zderzeniu z rzeczywistością ujawniają się różnicę, pojawiają się podziały, napięcia i konflikty. Padają wzajemne oskarżenia o zdradę ze względu na wybory gospodarcze i polityczne, na stosunek do „Solidarności” i odchodzenia od niej elit, na stosunek do Kościoła katolickiego i jego aspiracji w życiu publicznym; ze względu na stosunek do lustracji i dekomunizacji; ze względu na zmianę położenia kobiet w życiu społecznym.
SESJA III
Wobec innych, wobec dyskryminacji: w poszukiwaniu nowej polskiej tożsamości
Mirosław Czech, Kinga Dunin, Andrzej Mencwel, Andrzej Nowak, Joanna Tokarska-Bakir prowadzenie: Karolina Wigura
Współczesność a zmiana spojrzenia na narodową przeszłość; wielkie debaty i rewizje historii. Mniejszości i stosunek do sąsiadów, zwłaszcza na Wschodzie, a przekształcanie polskiej tożsamości. Pytanie o nowy model polskości i polityka historyczna.
SESJA IV
Dziedzictwo – następne pokolenie wobec dylematów III RP
Dominika Kozłowska, Piotr Laskowski, Michał Łuczewski, Michał Sutowski, Karolina Wigura prowadzenie: Szymon Gutkowski
Stosunek ludzi pokolenia, które weszło w dorosłość po 1989 do III RP. Przede wszystkim do kształtów Rzeczpospolitej wznoszonej po 1989 i doświadczeń poprzedniego pokolenia. Ciągłość i nieciągłość przemian. Polskie wybory i doświadczenia innych.
O konferencji:
Naszą konferencję poświęcamy pamięci wybitnego polityka, społecznika i przyjaciela organizatorów konferencji. Uznaliśmy, iż najlepszym sposobem uczczenia Jacka Kuronia będzie podjęcie ważnych dla niego tematów w gronie osób o różnych poglądach i reprezentujących różne pokolenia.
Materiały z konferencji ukazały się w tomie: Polskie Dylematy.W 80. rocznicę urodzin i 10. rocznicę śmierci Jacka Kuronia [PDF 215 KB]
Sesja I. Strategia wyzwolenia, czyli jak zrzucić dyktaturę. Myślenie wewnątrz i na zewnątrz systemu
Jacek Kuroń miał ogromny wpływ na strategię walki z dyktaturą. Odcisnął piętno na opozycji demokratycznej i przyczynił się do zmiany sposobu myślenia polskiej lewicy dążącej do modyfikacji systemu. Bogdan Borusewicz podkreślił, że krótkie teksty polityczne Kuronia zawierały głęboko przemyślaną teorię. Najważniejszy był jego zdaniem tekst Opozycja polityczna w Polsce, wskazujący na strategię, która wyrażała się hasłem „Nie palcie komitetów, zakładajcie własne”. Według Dariusza Gawina Kuroń miał wpływ na sposób myślenia nie tylko polskiej lewicy, lecz lewicy XX wieku w ogóle. Idea samoorganizacji społecznej w naukach światowych to polski wątek odrodzenia projektu społeczeństwa obywatelskiego.
O siłach wewnątrz systemu, które dążyły do jego modyfikacji, mówił Janusz Reykowski. Byli to ludzie traktujący władze PRL jako swego rodzaju partnera, z którym się negocjuje, żeby poszerzać obszar swobody. „Idea Kuronia o komitetach, idea samoograniczającej się rewolucji, a wreszcie okrągły stół miały cechy gotowości do samoograniczenia i szukania innych niż konfrontacja sposobów rozwiązywania polskich problemów” – podkreślił. Prawdziwą siłą napędową radykalnych przemian był ruch Solidarności, ale siłom wewnątrzsystemowym można przypisać część zasług za przekształcenia, które umożliwiły w 1989 roku spotkanie dwóch stron. Jerzy Szacki dodał, że właśnie istnienie środowisk rewizjonistycznych decydowało o tym, że PRL była nie tylko okupacją, lecz także społeczeństwem ze znamionami autentyczności.
Współautor Listu otwartego do partii Karol Modzelewski podkreślił, że w liście nie było zapisanej strategii wyzwolenia. „Ze strategią mieliśmy natomiast do czynienia być może w czasie KOR-u” – ocenił. KOR próbował poszerzać przez fakty dokonane zasięg swobód obywatelskich. Podobna była strategia Solidarności w latach 1980–1981. Wyrok śmierci na ustrój podpisano dopiero w sierpniu, wraz z utworzeniem wielkiego ruchu robotniczego niezależnego od partii.
Sesja II. Wierność i zdrada po roku 1989: wobec dylematów moralnych, politycznych, ekonomicznych i społecznych czasu transformacji
W 1989 roku Jacek Kuroń, choć był wyznawcą idei samorządności pracowniczej, poparł plan liberalnych przemian rynkowych, gdyż sądził, że nie ma innego projektu, który wydobyłby Polskę z zapaści. Później uznał, że popełnił błąd, i próbował go naprawić, budując dialog społeczny. Jego dylemat pozostaje aktualny także w dzisiejszej Polsce. Elżbieta Ciżewska przypomniała, że Kuroń był zwolennikiem demokracji opartej na szerokim uczestnictwie. Mówiła o jegospotkaniach z chrześcijaństwem. „Dzisiaj nam bardzo brakuje takich spotkań, brakuje nam pełnego szacunku spotkania z naszą tradycją, kulturą, wyciągania z niej tego, co dobre” – oceniła. Według niej pozwoliliśmy, żeby rewolucja, rozumiana jako wielka przemiana, „utraciła swój duchowy wymiar, utraciła zmysł etyczny”.
Z kolei Juliusz Gardawski podkreślił, że gdy w 1989 roku pojawił się model reform Leszka Balcerowicza, Kuroń wsparł nurt liberalny. Potem uznał jednak, że stosowane rozwiązania szły za daleko, i zaczął budować dialog społeczny. To dzięki jego determinacji w dużym stopniu rozpoczęto negocjacje w sprawie paktu o przedsiębiorstwie państwowym, gdzie zapisano powołanie komisji trójstronnej.
Jerzy Hausner zaznaczył, że według Kuronia zasada pracowniczej partycypacji i pełny obieg informacji między zarządzanymi a zarządzającymi stanowią fundament demokratyzacji transformacji. Czuł się winny, że jako pierwszy minister pracy zrozumiał to za późno, i próbował naprawić błąd w pakcie o przedsiębiorstwie, który uważał ostatecznie za zbyt ostrożny. Według Hausnera to przykład odpowiedzialnego postępowania. Z kolei Adam Michnik potwierdził, że Jacek Kuroń pozostał wierny samorządności pracowniczej. Według niego w aksjologii polityka główne miejsce zajmowały egalitaryzm oraz wierność skrzywdzonym i poniżonym. Jak wskazał, wypełnieniem etyki odpowiedzialności był projekt „Nie palcie komitetów, zakładajcie własne”, czyli apel o jawne samoorganizowanie się, które przełamuje bariery strachu i bierności.
III. Wobec innych, wobec dyskryminacji: w poszukiwaniu nowej polskiej tożsamości
Jacek Kuroń miał ogromne zasługi w kwestiach mniejszości narodowych, ale stosunkowi do mniejszości w Polsce czy obliczom polskiej tożsamości i patriotyzmu można wiele zarzucić – mówili uczestnicy sesji. Mirosław Czech podkreślał, że według Kuronia polityce państwa wobec mniejszości powinno przyświecać założenie braku dyskryminacji, a nawet afirmacji mniejszości. Uważał, że bez przełamania poczucia krzywdy w stosunkach polsko-ukraińskich nie uda się zbudować trwałego fundamentu dla relacji dwustronnych. Zdaniem Czecha efektem działań Kuronia są pozytywne zmiany w tych stosunkach.
Kinga Dunin zajęła się kwestiami aktualnymi. Zauważyła, że w programie PiS wizja kultury polskiej jest oparta o idee martyrologiczne i ścisły związek z Kościołem katolickim, więc nie ma w niej miejsca np. dla mniejszości seksualnych. Dunin wytknęła „mainstreamowej” opinii publicznej brak reakcji na tę wizję. Andrzej Mencwel zwracał zaś uwagę na wielką dysproporcję w Polsce między honorowaniem „kanonu militarno-politycznego” a upamiętnianiem zasług w samoorganizacji społeczeństwa. Trzeba przebudować kanony edukacyjne w oparciu o to, co inspiruje do pracy społecznej – apelował.
Według Joanny Tokarskiej-Bakir Polska jest krajem „znormalizowanej dyskryminacji inności”. Za normatywne uznaje się to, co statystycznie przeważające: katolicyzm, heteroseksualność i rodzinę, a takie kategorie jak rasa czy gender zostają określone mianem „ideologicznych”. Jednocześnie np. na stadionach pojawiają się hasła świadczące o identyfikowaniu się ze sprawcami Holocaustu.
Z kolei Andrzej Nowak zaznaczył, że w naturze ludzkiej istnieje chęć obrony tożsamości zastanej i ściera się ona z pragnieniem zmiany, otwarcia na przyszłość. Wskazał, że Kuroń odnosił się krytycznie do polskiej tożsamości, mówił o Polakach, że nie dojrzeli do rachunku sumienia, bo ciąży na nich „kompleks ofiary”, który nie pozwala na uznanie, że strona polska była krzywdzicielem. Karolina Wigura zwróciła uwagę na rolę państwa we wspieraniu określonego rodzaju tożsamości.
IV. Dziedzictwo – następne pokolenie wobec dylematów III RP
Dziedzictwo Jacka Kuronia – zauważył Szymon Gutkowski – to dużo więcej niż postawa wobec dylematów III RP. Stosunek ludzi do kształtu państwa po 1989 roku można mierzyć np. niską frekwencją w wyborach czy dużą emigracją. Czy to przejaw nieakceptacji III RP czy też brak zainteresowania? – pytał. Dominika Kozłowska zaznaczyła zaś, że od końca lat 90. decyzje strategiczne były już podjęte i kolejne rządy kontynuowały kierunek transformacji. Problem zaczął się w ostatnich latach, gdy pojawiła się potrzeba nowej strategii. Obecnie tendencja do polaryzowania na dwa obozy jest bardzo silna, co definiuje politykę w kategoriach walki.
Piotr Laskowski zauważył, że projektem Kuronia było oddanie ludziom możliwości decydowania poprzez np. ruchy społeczne czy oddolne stowarzyszenia. Tego jednak nie udaje się osiągnąć i „w tym sensie kapitalizm jest morderczy”. Właśnie dlatego język Kuronia tak bardzo nie pasuje do rzeczywistości. Z kolei Michał Sutowski wyróżnił trzy wątki z poglądów Kuronia, których dziś brakuje. Po pierwsze, istotne jest napięcie między myśleniem teoretycznym a działaniem praktycznym, Kuroń bowiem sprawdzał teorie w działaniu. Po drugie, choć działał poprzez budowanie więzi, był gotów przeciwstawić się swojemu środowisku. W Polsce zaś politykę uprawia się w dużym stopniu na zasadach towarzyskich. Po trzecie, ważnym elementem poglądów Kuronia jest kwestia otwartości i dialogu.
Na brak rozsądnych diagnoz w Polsce wskazała Karolina Wigura. Według niej nastąpiła „abdykacja” starej inteligencji, panuje niezrozumienie między pokoleniami i brakuje wyartykułowania potrzeb najmłodszej generacji. Jej zdaniem przed Polską stoi pytanie, jak zbudować liberalizm po liberalizmie, a zasadniczym wyzwaniem są nierówności.
Podsumowując dyskusję, Szymon Gutkowski uznał, że zarówno konserwatyści, jak i liberałowie czy lewica odnajdują się w poglądach Kuronia. Dziś byłby on pomostem między młodym pokoleniem a rzeczywistością polityczną, natomiast wśród obecnych polityków nie ma takiego autorytetu ani takiego pomostu.
Noty biograficzne:
Bogdan Borusewicz (ur. 1949) – polityk, od 2005 roku marszałek Senatu RP. W latach PRL działacz opozycji demokratycznej. Członek Komitetu Obrony Robotników. W latach 1977-1978 współorganizator Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. W 1980 roku brał udział w przygotowywaniu strony organizacyjnej strajku sierpniowego w Stoczni Gdańskiej i opracowywaniu postulatów strajkowych. Jeden z założycieli NSZZ „Solidarność”. W stanie wojennym ukrywał się i organizował struktury podziemne „Solidarności”. Był m.in. przewodniczącym zarządu Regionu Gdańskiego oraz wiceprzewodniczącym Komisji Krajowej. W 1986 został aresztowany i więziony do 1988 roku. W latach 1991-2001 poseł na Sejm RP. W latach 1997-2000 wiceminister spraw wewnętrznych.
Elżbieta Ciżewska (ur. 1979) — socjolożka, historyczka idei, dr, Adiunkt w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego. Autorka Filozofia publiczna Solidarności. Solidarność 1980-1981 z perspektywy republikańskiej tradycji politycznej (2010). Publikowała m.in. w „Teologii Politycznej”, „Znaku”, „Res Publice Nowej” oraz w słowackim czasopiśmie „Impuls”. Związana m.in. z Instytutem Tertio Millennio oraz Centrum Myśli Jana Pawła II
Mirosław Czech (ur. 1962) – publicysta, komentator polityczny „Gazety Wyborczej”, członek Zarządu Fundacji Batorego. Członek władz Związku Ukraińców w Polsce. W latach 1993–2001 poseł na Sejm RP. Działacz Unii Demokratycznej, a następnie Unii Wolności, gdzie pełnił m.in. funkcję sekretarza generalnego.
Kinga Dunin (ur. 1954) – socjolożka kultury, publicystka, krytyczka literacka, dr, Wykładowczyni na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym. Od 1977 roku współpracowniczka KOR oraz Niezależnej Oficyny Wydawniczej. Po roku 1989 współpracowała z ruchem feministycznym. Współzałożycielka Partii Zielonych. Członkini redakcji „Krytyki Politycznej”. Felietonistka „Wysokich Obcasów” (dodatku do „Gazety Wyborczej”). Ostatnio wydała Kochaj i rób (2012).
Juliusz Gardawski (ur. 1948) – socjolog, prof. dr hab. Kierownik Katedry Socjologii Ekonomicznej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Autor wielu badań i prac dotyczących robotników, instytucji pracowniczych, dialogu społecznego i związków zawodowych. Wydał m.in. Świadomość ekonomiczna w czasach przełomu (1992), Przyzwolenie ograniczone. Robotnicy wobec rynku i demokracji (1996), Powracająca klasa: sektor prywatny w III Rzeczypospolitej (2001).
Dariusz Gawin (ur. 1964) – historyk idei, filozof, prof. Od 1993 roku pracownik Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, obecnie kierownik Zakładu Społeczeństwa Obywatelskiego IFiS PAN. Od 2005 roku zastępca dyrektora Muzeum Powstania Warszawskiego. Członek kolegium redakcyjnego „Teologii Politycznej”. Jest członkiem Kolegium Historyczno-Programowego Europejskiego Centrum Solidarności w Gdańsku, Rady Fundacji Szkoła Liderów oraz zarządu Fundacji Instytut Wolności. Publikował m.in. w „Przeglądzie Politycznym”, „Res Publice Nowej”, „Teologii Politycznej”, „Znaku”. Ostatnio wydał m.in. Wielki zwrot. Ewolucja lewicy i odrodzenie idei społeczeństwa obywatelskiego 1956-1976 (2013).
Szymon Gutkowski (ur. 1970) – menedżer, doradca d/s strategii i marketingu. Przewodniczący Stowarzyszenia Projekt: Polska. Członek Zarządu Fundacji im. Stefana Batorego. Współwłaściciel i dyrektor generalny DDB (d. Corporate Profiles DDB). Realizował m.in. na zlecenie polskiego rządu duże projekty komunikacji społecznej: Program Powszechnej Prywatyzacji, Pakiet Czterech Reform Społecznych Jerzego Buzka, Reforma Ubezpieczeń Społecznych. W 1991 roku pracował w Sztabie Wyborczym Unii Demokratycznej Jacka Kuronia. Jeden z twórców kampanii przed referendum europejskim „Inicjatywa TAK w Referendum” oraz inicjatywy Razem ’89.
Jerzy Hausner (ur. w 1949) – ekonomista, prof. dr hab. Kierownik Katedry Gospodarki i Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Członek Rady Polityki Pieniężnej. W latach 1994-1996 szef zespołu doradców wicepremiera ds. gospodarczych, w 1997 roku pełnomocnik rządu ds. reformy zabezpieczenia społecznego. W latach 1996-2001 członek Zespołu Doradców Ekonomicznych Prezydenta RP. W latach 2001-2005 poseł na Sejm RP. Od 2001 roku minister pracy i polityki społecznej, a w 2003 roku wicepremier oraz minister gospodarki, pracy i polityki społecznej.
Dominika Kozłowska (ur. 1978) – redaktorka naczelna miesięcznika „Znak”, filozofka, dr. Związana ze środowiskiem uczniów i przyjaciół ks. Józefa Tischnera skupionych wokół Instytutu Myśli Józefa Tischnera. Wcześniej była redaktorką naczelną „Thinking in Values”.
Piotr Laskowski (ur. 1976) – adiunkt w Zakładzie Filozofii i Bioetyki Uniwersytetu Jagiellońskiego – Collegium Medicum. Współtwórca i pierwszy dyrektor Wielokulturowego Liceum Humanistycznego w Warszawie. Wykładał na Uniwersytecie Powszechnym w Teremiskach. Zajmuje się filozofią społeczną i polityczną XIX i XX wieku. Ostatnio wydał: Maszyny wojenne. Georges Sorel i strategie radykalnej filozofii politycznej (2011).
Michał Łuczewski (ur. 1978) – socjolog, dr. Adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Wicedyrektor Centrum Myśli Jana Pawła II w Warszawie. Członek redakcji „44/Czterdzieści i Cztery”. Publikował m.in. w „Arcanach”, „Polsce The Times”, „Res Publice Nowej”, „Wprost”. Wydał m.in. : Odwieczny naród. Polak i katolik w Żmiącej (2013).
Andrzej Mencwel (ur. 1940) – historyk i krytyk literatury i kultury polskiej, antropolog kultury, eseista, publicysta, prof. dr hab. Wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1992 roku kierownik Katedry Kultury Polskiej UW, a następnie, w latach 1998–2005, dyrektor Instytutu Kultury Polskiej UW, obecnie przewodniczący Rady tego Instytutu. Ostatnio wydał m.in. No! Io non sono morto… Jak czytać Legendę Młodej Polski? (2001), Kaliningrad, moja miłość. Dwa pokrewne eseje podróżne (2003), Wyobraźnia antropologiczna (2006), Rodzinna Europa po raz pierwszy (2009).
Adam Michnik (ur. 1946) – historyk, dziennikarz. Redaktor naczelny „Gazety Wyborczej”. Uczestnik wydarzeń marca’68. Aresztowany i skazany. Współtwórca Komitetu Obrony Robotników. Jeden z założycieli i wykładowca Towarzystwa Kursów Naukowych. W latach 1977–1989 redaktor i współpracownik niezależnych pism „Biuletynu Informacyjne”, „Zapisu” i „Krytyki”. Po wprowadzeniu stanu wojennego internowany, a następnie aresztowany. Zwolniony w 1984 roku. Od 1989 do 1991 poseł. Ostatnio wydał: Przeciw antysemityzmowi 1936-2009 (wybór, wstęp i oprac. 2010).
Karol Modzelewski (1937) – historyk, mediewista, prof. dr hab. W 1964 roku z Jackiem Kuroniem ogłosił List otwarty do Partii. Usunięty z PZPR i skazany na karę 3,5 roku pozbawienia wolności. Uczestnik wydarzeń marcowych’68. Ponownie uwięziony. Zwolniony w 1971 roku. W latach 1972–1983 pracownik Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN we Wrocławiu. Działacz „Solidarności”, członek m.in. Krajowej Komisji Porozumiewawczej. Po wprowadzeniu stanu wojennego internowany, a następnie aresztowany. W latach 1992–1994 pracownik Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego. Od 1994 roku profesor w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk. W okresie 1989–1991 senator RP. Ostatnio wydał: Zajeździmy kobyłę historii. Wyznania poobijanego jeźdźca (2013).
Andrzej Nowak (ur. 1960) – historyk, publicysta, nauczyciel akademicki, sowietolog, prof. dr hab. Kierownik Pracowni Dziejów ZSRR i Europy Wschodniej Instytutu Historii PAN oraz Zakładu Historii Europy Wschodniej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Były redaktor naczelny dwumiesięcznika „Arcana”. Ostatnio opublikował: Ab Imperio: nowe spojrzenia na historię Europy Wschodniej (2004), Historie politycznych tradycji. Piłsudski, Putin i inni (2007), Strachy i Lachy. Przemiany polskiej pamięci (2012), Intelektualna historia III RP. Rozmowy z lat 1990-2012 (2013).
Janusz Reykowski (ur. 1929) – psycholog społeczny, prof. dr hab. W latach 1951-1980 pracownik Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1980 do 2002 roku dyrektor Instytutu Psychologii PAN. Od 1996 roku przewodniczący Rady Programowej w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej. Członek-korespondent Polskiej Akademii Nauk. Od 2003 roku prezydent Międzynarodowego Towarzystwa Psychologii Politycznej (International Society of Political Psychology). Uczestnik obrad Okrągłego Stołu – współprzewodniczący Stołu Politycznego ds. reform politycznych. W latach 1988-1990 członek Biura Politycznego KC PZPR.
Michał Sutowski (ur. 1985) – politolog, publicysta. Członek zespołu Krytyki Politycznej. Tłumacz. Publikował m.in. w „Gazecie Wyborczej”, „Krytyce Politycznej”, „Rzeczpospolitej”. Współredaktor wyboru pism Jacka Kuronia. Ostatnio wydał Żyj i pozwól żyć (rozmowa z Agatą Bielik-Robson, 2012) oraz Wujec. Związki przyjacielskie (rozmowa z Ludwiką Wujec, 2014).
Jerzy Szacki (ur. 1929) – socjolog i historyk idei, prof. dr hab. Emerytowany profesor Uniwersytetu Warszawskiego, wykładowca Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej. Członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk. W latach 1967-1968 prodziekan Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, a w latach 1981-1983 dziekan Wydziału Filozofii i Socjologii UW. W latach 1968-1999 kierował Zakładem Historii Myśli Społecznej w Instytucie Socjologii UW. Członek Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, w latach 1972-1976 jego przewodniczący. W latach 1978-1982 uczestnik Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość”. Ostatnio wydał: Kontrrewolucyjne paradoksy (2012).
Joanna Tokarska-Bakir (ur. 1958) – antropolożka kultury, eseistka, prof. dr hab. Pracowniczka Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego oraz Collegium Civitas. Wydała m. in. Wyzwolenie przez zmysły. Koncepcje soteriologii tybetańskiej (1997), Obraz osobliwy. Hermeneutyczna lektura źródeł etnograficznych (2000), Rzeczy mgliste. Eseje i studia (2004), Legendy o krwi. Antropologia przesądu (2008), Okrzyki pogromowe. Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939–1946 (2012).
Karolina Wigura (ur. 1980) – socjolożka, publicystka. Członkini redakcji Tygodnika Internetowego „Kultura Liberalna” (www.kulturaliberalna.pl) oraz Zarządu Fundacji Batorego. Adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Publikowała m.in. w „Gazecie Wyborczej”, „Europie” (dodatku do „Dziennika. Polska. Europa. Świat”), „Przeglądzie Politycznym”, „Tygodniku Powszechnym”, „Znaku”. Autorka książki Wina narodów. Przebaczenie jako strategia prowadzenia polityki (2011).
Konferencja organizowana wspólnie z „Gazetą Wyborczą” i Krytyką Polityczną
Co roku publikujemy Indeks Samorządności pokazujący relacje między władzami rządowymi i samorządowymi. Jednak samorząd to nie tylko lokalne władze. To również mieszkańcy, więc aby ocenić kondycję samorządności, warto przyjrzeć się także relacjom między władzami samorządowymi a mieszkańcami.
W maju 2024 roku – miesiąc po wyborach samorządowych – zorganizowaliśmy rozmowę w gronie ekspertów i praktyków partycypacji nt. stanu demokracji lokalnej. Punktem wyjścia do dyskusji był opublikowany w kwietniu 2024 raport Narzędzia partycypacji lokalnej w Polsce w 2023 roku. Pokazał on, że mimo pewnych postępów partycypacja lokalna w Polsce nadal pozostaje na niskim poziomie. Władze lokalne często ograniczają się do najniższych szczebli partycypacji, koncentrując się głównie na informowaniu mieszkańców. Chociaż 100% gmin transmituje obrady sesji i prawie 100% umieszcza je w internecie, to tylko 60% gmin daje mieszkańcom możliwość występowania z inicjatywą uchwałodawczą, a co trzecia umożliwia realizację inicjatywy lokalnej.
Uczestnicy i uczestniczki seminarium wskazali kluczowe problemy i wyzwania dla zwiększania zaangażowania mieszkańców w życie lokalnych społeczności. Z pewnością partycypacja wymaga lepszego dotarcia z informacją do mieszkańców oraz edukacji urzędników, a także bardziej elastycznych i zrozumiałych narzędzi oraz stałego dialogu na poziomie jak najbardziej lokalnym.
Kapituła Funduszu wybierze trzy stypendystki spośród zgłoszeń. Każda jednorazowo otrzyma 4 900 zł, które będzie mogła przeznaczyć na działalność w swojej społeczności lub inwestycję w rozwój zawodowy i osobisty, który pomoże jej tę działalność rozwinąć.
Fundusz, utworzony z darowizny Magdy Mierzewskiej-Krzyżanowskiej, promuje wartości, jakie przyświecały działalności społeczno-politycznej Jej Rodziców: Olgi Krzyżanowskiej – posłanki, senatorki, marszałkini Sejmu, wieloletniej członkini Rady Fundacji Batorego oraz Jerzego Krzyżanowskiego – naukowca i samorządowca, radnego miasta Gdańsk.
Projekt ten nie jest legislacyjnie dopracowany i wymaga modyfikacji – zarówno merytorycznych, jak i legislacyjnych. Na pytanie „wreszcie?” nie można zatem udzielić odpowiedzi jednoznacznie pozytywnej. Można jednak stwierdzić, że wreszcie jest projekt, nad którym można i trzeba popracować, lecz który, nie przewidując stanów quasi-nadzwyczajnych i starając się znaleźć oparcie w zasadzie pomocniczości, odpowiada podstawowym standardom aksjologii konstytucyjnej – pisze w analizie dla forumIdei prof. Hubert Izdebski.
Zapraszamy Państwa do lektury najnowszej publikacji Fundacji Batorego „Demokracja codzienna”. Katarzyna Sztop-Rutkowska analizuje w niej dziewięć historii działań społecznych uczestników akcji Masz Głos Fundacji Batorego, które pokazują praktyki polskiej demokracji na jej najbardziej podstawowym, lokalnym poziomie. Te kilka historii to oczywiście kropla w morzu działań lokalnych, jednak można w nich zobaczyć lokalną demokrację, jej problemy i atuty. Historie zostały wybrane tak, aby odzwierciedlić doświadczenia wielu społeczności, które działały w akcji Masz Głos przez ostatnie osiemnaście lat. Na ich przykładzie autorka szuka odpowiedzi na pytanie, czy wysokie zaufanie społeczne do władz lokalnych (71%), które pokazują badania sondażowe (CBOS, kwiecień 2024), to miara oddająca prawdę o społecznościach samorządowych w Polsce.
W „Demokracji codziennej” opisana jest m.in. historia walki w obronie drzew w Pszczynie, opowieść o klubie sportowym w Gdańsku, który prowadzi jedyne w Polsce zajęcia boksu dla osób ze środowisk zagrożonych wykluczeniem, czy droga aktywisty – Roberta Waraksy – do roli burmistrza Olsztynka. Autorka przystawia lupę do różnych społeczności – wiejskich, miejskich, wielkomiejskich, do młodzieży, seniorów, grup kobiet. I choć każda opowieść jest inna, Katarzyna Sztop-Rutkowska wyławia z nich wszystkich wspólne mianowniki, kształtujące jakość demokracji lokalnej w Polsce. Są to m.in.: dialog obywatelski, funkcjonowanie miejsc trzecich, zaufanie społeczne, edukacja młodych ludzi, silni i niezależni liderzy i liderki.
Publikacja jest zbiorem opisów i opowieści, które mogą się przydać Państwu, np.:
podczas szkoleń i ćwiczeń ze studentami, uczniami, słuchaczami,
podczas zajęć, wykładów o tematyce samorządowej, partycypacyjnej, socjologicznej, z psychologii społecznej,
do publikacji badawczych, analitycznych, prac magisterskich, doktoranckich etc.
jako przyczynek do badań i analiz naukowych,
do tekstów publicystycznych.
The abuse of power in Poland, including corruption, is a complex, systemic phenomenon that escapes narrow definitions or criminal code regulations. Since coming to power in 2015, the ruling party has steadily laid the foundation for grand corruption, understood as a monopoly on power, arbitrary decisions, lack of transparency and accountability, and particularism (including political clientelism), with the particularistic redistribution of public goods (such as posts or funds) aimed at satisfying the party base’s interests.
Experts and researchers studying the quality of public life are aware that this is a growing problem and that it results from the conscious policy of Law and Justice (PiS in Polish) party, which ruled Poland until the 2023 elections. It involved the steady lowering of the standards of the rule of law; above all, abandoning the principles of the separation of powers and the rule of checks and balances. The executive – or more precisely, its party base – became dominant. Parliament was steadily weakened; in particular, when it comes to providing a check on the executive and, especially in the parliament dominated by PiS, a place for public debate and exchanging views on state policy. Since 2015, we were observing a constant attack on the third branch of government in Poland: the judiciary. The ruling party increased pressure on judges, seeking to limit their autonomy and independence, and striving to subordinate the judiciary to its priorities. The prosecutor’s office, a key state body in the fight against corruption and abuse of power, was almost completely subordinated to the authorities. Restoring the model of prosecutor’s office in which a politically-appointed minister is also prosecutor general, and expanding his powers in a way that enables him to freely interfere in any rank-and-file prosecutor’s work, created a structure in which the people with political control over the prosecutor’s office and law enforcement agencies can remain unpunished. Decisions on whether or not prosecutors investigate suspected crimes involving politicians and officials from the ruling party – and whether or not these cases were even considered in court, where they can finally be clarified – were political. Citizens and watchdogs tasked with keeping the authorities in check are deprived of basic tools, such as guarantees concerning access to public information. People who have the courage to speak out about abuse in the workplace – in other words, whistleblowers – are still not protected by law. The authorities are in no hurry to improve their situation, which could be accomplished by implementing EU regulations. All this adds up to a crisis of the rule of law, broadly understood. In these circumstances, it is difficult to speak of the state’s resilience to abuse of power and corruption.
This analysis seeks to highlight the complexity of contemporary corruption and how difficult it is to counteract abuse by the people in power. Our aim is to stimulate public debate and, in doing so, raise awareness of just how dangerous abuse and corruption are.
SESJA I 
