Historia Polski, której uczymy w szkołach bywa mitotwórczą interpretacją. Zdarza się przecież – szczególnie, gdy urodziliśmy się w Wałczu lub Cieszynie – że wybitnie scentralizowana historia, którą znajdujemy w podręcznikach dzieje się gdzieś daleko od miejsca, które odczuwamy jako swoją ojczyznę.

Fryderyk Nietzsche w słynnym eseju „O pożytkach i szkodliwości historii dla życia” przestrzegał: Istnieje stopień bezsenności, przeżuwania, zmysłu historycznego, na którym to, co żyje, ponosi szkodę i w końcu ginie, czy to człowiek, czy naród, czy kultura. Jednak zachwalana przez Nietzschego „moc zapominania” (czy jak nazywa to Stanisław Soyka „cud niepamięci”) w niewielkim stopniu dana jest człowiekowi, szczególnie w polskim „Traumalandzie”, gdzie wyparte tragedie przodków powracają w postaci narodowej nadwrażliwości, nieufności, narcyzmu.

Jak w kraju takim, jak Polska uwolnić się od opowiadania historii, która skutkuje bezradnością i nadwrażliwością? Czy możliwa jest taka opowieść, która buduje poczucie wspólnoty i sprawczości, nie pomijając przy tym trudnych i bolesnych momentów? Czy mitotwórcza funkcja historii musi iść w parze z manipulacją i zniekształceniem, czy też istnieje sposób na stworzenie inspirujących narracji bez zacierania prawdy o przeszłości? Jakie mechanizmy psychologiczne i społeczne sprawiają, że pewne narracje historyczne zyskują dominującą pozycję? Jaką rolę w kształtowaniu naszej tożsamości odgrywają lokalne i regionalne historie, często pomijane w podręcznikach?

W dyskusji udział wzięli:

Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego).

Celem ustanowionej w 2022 przez Fundację Batorego Nagrody im. Marcina Króla jest wspieranie rozwoju debaty publicznej poprzez zachętę do pogłębionej refleksji nad zjawiskami i trendami współczesności oraz wyzwaniami przyszłości, tworzenia nowych idei i prób opisu rzeczywistości, poszukiwania odpowiedzi na kryzys demokracji oraz wartości demokratycznych oraz poszerzania przestrzeni intelektualnego dyskursu ponad podziałami.

Przed ogłoszeniem książki-laureatki tegorocznej Nagrody Fundacja Batorego organizuje publiczne debaty z autorami książek nominowanych do Nagrody oraz innymi ważnymi uczestniczkami i uczestnikami polskiej debaty intelektualnej.

Więcej informacji o Nagrodzie im. Marcina Króla.

_____________________________________________________

Edwin Bendyk – prezes Fundacji im. Stefana Batorego. Dziennikarz, pisarz, publicysta tygodnika „Polityka”. Zajmuje się tematyką cywilizacyjną oraz relacjami między nauką i techniką a polityką, gospodarką,  kulturą, życiem społecznym. Współtworzył Ośrodek Badań nad Przyszłością w Collegium Civitas. Członek European Council on Foreign Relations. Wydał m.in. Miłość, wojna, rewolucja. Szkice na czas kryzysu (2009), Bunt sieci (2012), W Polsce, czyli wszędzie. Rzecz o upadku i przyszłości świata (2020). Prowadzi blog „Antymatrix”.

Michał Bilewicz – dr hab., psycholog społeczny i polityczny, profesor na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie kieruje Centrum Badań na Uprzedzeniami. Zajmuje się psychologicznymi mechanizmami pojednania, pamięci zbiorowej, traumy i uprzedzeń. Laureat Nagrody im. Nevitta Sanforda przyznawanej przez Międzynarodowe Towarzystwo Psychologii Politycznej (ISPP).

Karolina Ćwiek-Rogalska – dr hab., kulturoznawczyni, antropolożka i bohemistka. Pracuje w Instytucie Slawistyki Polskiej Akademii Nauk. Laureatka Nagrody Naukowej „Polityki” oraz Narodowego Centrum Nauki. Stypendystka Fundacji na rzecz Nauki Polskiej i Programu Fulbrighta. Wraz z zespołem śledzi powstawanie nowych kultur na terenach postprzesiedleniowych w Polsce, Czechach i Słowacji. Ziemie to podsumowanie kilkunastu lat jej badań nad pamięcią Ziem Odzyskanych.

Łukasz Galusek – architekt oraz doktor nauk humanistycznych w dziedzinie historii, dyrektor programowy Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie, w lipcu 2025 obejmie stanowisko dyrektora Muzeum Śląskiego. Jest także członkiem Kolegium Prezydenta RP ds. Polityki Międzynarodowej, członek Rady Programowej Forum Polsko-Czeskiego przy Ministrze Spraw Zagranicznych oraz Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa. Zajmuje się dyplomacją publiczną, a także kulturą, sztuką i architekturą Europy Środkowej, w szczególności relacjami między przestrzenią, pamięcią i tożsamością.

Cykl rozmów on-line „Próba. Polska w czasie epidemii” organizowany przez nas we współpracy z Biurem Rzecznika Praw Obywatelskich, pod patronatem tygodnika „Polityka”.

Rozmowy prowadził Edwin Bendyk, członek Zarządu Fundacji Batorego, publicysta „Polityki”.
Nagrania wszystkich rozmów w cyklu są dostępne na naszym kanale na YouTube.

Cykl “Próba. Polska w czasie epidemii” jest odpowiedzą na potrzeby sytuacji, w jakiej się znaleźliśmy. Pandemia zaskoczyła cały świat, mimo że nie brakowało ostrzeżeń przed nadchodzącym zagrożeniem. Kryzys przez nią wywołany stał się także wielkim testem naszej demokracji i jakości władz państwowych, samorządu terytorialnego, społeczeństwa i solidarności obywatelskiej. Z ekspertkami i ekspertami rozmawialiśmy o tym, jak bliskie im sfery życia zareagowały na kryzys, jakie widzą zagrożenia i gdzie upatrują nadziei.

Spotkania:

16 kwietnia, godz. 19.00-20.00
Adam Bodnar, Rzecznik Praw Obywatelskich: Czego kryzys może nauczyć obywateli?

23 kwietnia, godz. 19.00-20.00
prof. Bogdan de Barbaro: Jak zachować dobrą kondycję psychiczną podczas epidemii?

30 kwietnia, godz. 19.00-20.00
Joanna Mytkowska, dyrektorka Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie: Perspektywy kultury

7 maja, godz. 19.00-20.00
prof. Krystyna Skarżyńska, O wartościach i postawach społecznych

14 maja, godz. 19.00-20.00
prof. Andrzej Rychard: O stanie demokracji i wyborach

21 maja, godz. 19.00-20.oo
prof. Ewa Łętowska, O granicach naszych praw

28 maja, godz. 19.00-20.oo
Szymon Osowski, Czy gmina to mieszkańcy?

Pandemia COVID-19 zaskoczyła społeczeństwa i struktury władzy publicznej nawet najbardziej rozwiniętych państw świata. Początkową reakcją był powrót na czołówki mediów państwa narodowego. Badania opinii publicznej pokazywały wzrost oczekiwań, ale i zaufania do władz centralnych. Już wiosną jednak zaczęły pojawiać się wątpliwości, czy egzamin zdaje hierarchiczny model zarządzania zagrożeniem, które – jak kryzys klimatyczny – ma zasięg globalny, ale oddziałuje w wymiarze lokalnym. Analizy sposobów, w jakie różne społeczeństwa poradziły sobie z kryzysem pokazują, że skuteczniejszy jest model policentryczny, zdecentralizowany, angażujący do walki z wirusem aktorów nie-państwowych i nie-publicznych. Już wtedy, wraz z trwaniem wiosennego lockdownu uznanie dla rządów zaczęło topnieć – społeczeństwa przestały ufać, że władza podaje prawdziwe informacje i podejmuje adekwatne do sytuacji decyzje.

Obecnie, gdy druga fala pandemii rozlewa się po Europe, zarówno państwa, jak i społeczeństwa orientują się, że nie znajdujemy się w sytuacji mierzalnego ryzyka, którym daje się zarządzać, ale w warunkach niepodlegającej szacowaniu niepewności czy niestabilności. Ten stan niepewności, z jednej strony – stawia rządzących przed pokusą decyzjonizmu, który wykorzystuje chaos jako metodę sprawowania władzy, a z drugiej – budzi liczne niepokoje w społeczeństwach, w których poziom zaufania spada, a rosną nierówności i podziały.

W dyskusji skupiliśmy się właśnie na państwie i jego relacjach ze społeczeństwem – wzajemnych zależnościach, punktach styku oraz napięciach – w czasach kryzysu.

Wprowadzenie wygłosił Jerzy Hausner (Przewodniczący Rady Programowej OEES, Fundacja GAP), a skomentowali je:

Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego)


Edwin Bendyk – prezes Fundacji im. Stefana Batorego, dziennikarz i publicysta tygodnika „Polityka”, kierownik Ośrodka Badań nad Przyszłością Collegium Civitas.

Anna Giza-Poleszczuk – prof. dr hab, socjolożka związana z Uniwersytetem Warszawskim, kierownik Pracowni Badań nad Kapitałem Społecznym. Specjalizuje się w zakresie socjologii rodziny. Jej zainteresowania naukowe obejmują również socjologię ewolucyjną oraz marketing w perspektywie socjologicznej. Od 2009 jest honorowym prezesem Pracowni Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia”. Jej ostatnią publikacją książkową jest Uczeń czarnoksiężnika, czyli społeczna historia marketingu (2017).

Jerzy Hausnerprof. dr hab. nauk ekonomicznych, profesor zwyczajny, Przewodniczący Rady Programowej Open Eyes Economy Summit i Rady Fundacji Gospodarki i Administracji Publicznej. Członek Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Członek Rady Polityki Pieniężnej (kadencja: 2010-2016). Członek Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN. Od 2015 członek Polskiego Komitetu do spraw UNESCO. Od 2018 członek High Level Industrial Roundtable „Industry 2030”. Laureat Nagrody Kisiela.

Bartłomiej Sienkiewicz – poseł na Sejm RP, analityk i publicysta. Działacz opozycji demokratycznej. W latach 1990–2002 pracownik Urzędu Ochrony Państwa, współpracownik Krzysztofa Kozłowskiego i Andrzeja Milczanowskiego. Współtwórca i wieloletni wicedyrektor Ośrodka Studiów Wschodnich. W latach 2013–2014 minister spraw wewnętrznych i koordynator służb specjalnych.

Ryszard Szarfenberg – dr hab., politolog, specjalista w zakresie polityki społecznej, ubóstwa i wykluczenia. Od 2004 do 2010 był ekspertem Narodowej Strategii Integracji Społecznej. Przewodniczący Rady Wykonawczej Polskiego Komitetu Europejskiej Sieci Przeciwdziałania Ubóstwu. Członek Rady Naukowej Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego i zarządu Polskiej Sieci Dochodu Podstawowego.

Żadne z polskich pokoleń po 1989 roku nie osiągnęło poziomu tak wysokiej samodzielności generacyjnej, aby móc realnie wpływać na rzeczywistość oraz nadawać jej własne i rozpoznawalne cechy. Wiele wskazuje na to, że duże szanse, aby tego dokonać, ma właśnie dojrzewająca polska wersja pokolenia Z.

Jeśli chodzi o poczucie wspólnej tożsamości i interesów generacyjnych oraz powszechność przekonania o konieczności przeprowadzenia zmian, którym nie podołają już starsi, dzisiejsi młodzi po raz pierwszy od lat niosą potencjał w jakiejś części podobny do tego, jaki miało pokolenie „Solidarności”.

Jednakże sytuacja demograficzna polskiego społeczeństwa jest dramatycznie różna od ówczesnej i prawdopodobnie uniemożliwi wykorzystanie tej szansy. Młodych jest zwyczajnie zbyt mało, bo ich głos przeważał w wyborczej arytmetyce – obecnie ludzi w wieku 18-29 jest 5,3 mln, a tych w wieku 65+ jest 6,9 mln, w 2030 będzie to blisko 5 milionów 18-29-latków oraz 8 milionów osób w wieku 65 lat i starszych. W kolejnych dekadach ta dysproporcja będzie rosła jeszcze bardziej.

Wprowadzenie do dyskusji wygłosi autor raportu Młodzi 2020 – w poszukiwaniu tożsamości, Michał Boni (Uniwersytet SWPS), a skomentuje je Paweł Marczewski (forumIdei Fundacji Batorego) oraz Justyna Sarnowska (Uniwersytet SWPS).

Do dyskusji zaprosiliśmy blisko 20 ekspertek i ekspertek oraz młodych działaczek i działaczy.
Udział wzięli: Mikołaj Cześnik (Uniwersytet SWPS, członek zarządu Fundacji Batorego), Wiktoria Jędroszkowiak (Młodzieżowy Strajk Klimatyczny), Zuzanna Karcz (Nowa Fala Aktywizmu), Krzysztof Katkowski (Krytyka Polityczna), Piotr Kaszczyszyn (Klub Jagielloński), Miłosz Lupiński (Extinction Rebellion), Karolina Messyasz (Uniwersytet Łódzki), Anna Maziarska (Zespół ds. Edukacji Rady Konsultacyjnej OSK), Mikołaj Rakusa-Suszczewski (Uniwersytet Warszawski),  Przemysław Sadura (Uniwersytet Warszawski i Instytut Krytyki Politycznej), Julia Waligóra (Europejski Parlament Młodzieży).

Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego)

Polska niemal od zawsze jest terytorium intensywnych migracji. Przedstawiciele innych społeczności szukali w Polsce schronienia, a Polki i Polacy wielokrotnie korzystali z gościnności innych społeczeństw. Nie inaczej dzieje się w XXI wieku. Wiemy, że procesy migracyjne będą się nasilać, a do ich tradycyjnych powodów – sytuacji politycznej, gospodarczej, wojen – dołączać będą z rosnącą intensywnością nowe zjawiska związane z kryzysem klimatycznym i ekologicznym. Tymczasem Polska nie ma ciągle polityki migracyjnej, znajdujący się w konsultacjach projekt ma obowiązywać zaledwie do końca 2022 roku, a sposób traktowania uchodźców przez służby państwa niejednokrotnie urąga ludzkiej godności, prawom człowieka i konwencjom międzynarodowym.

W jakich kategoriach powinniśmy myśleć o aktualnych procesach migracyjnych w Polsce, by przygotować się na nadchodzące zmiany? Czy na przykład przyznanie azylu to przede wszystkim problem humanitarny, moralny czy polityczny? Czy wzmocnienie granic rzeczywiście pozwoli lepiej kontrolować migrację? Czy możliwa jest spójna polityka gościnności obowiązująca i praktykowana w wymiarze lokalnym, krajowym i europejskim? W jakim stopniu powinna opierać się na prawie moralnym, a w jakim na racji stanu?

Dyskusja towarzyszyła przyznaniu Nagrody im. Olgi Kersten-Matwin za działania na rzecz osób z doświadczeniem uchodźstwa i przymusowej migracji, szczególnie dzieci i młodzieży, przebywających w Polsce. Laureatkami Nagrody im. Olgi Kersten-Matwin zostały Khedi Alieva i Marysia Złonkiewicz.

Do nagrody nominowani byli:

W dyskusji udział wzięli:

Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego)

Więcej o Nagrodzie im. Olgi Kersten-Matwin

Nagroda w wysokości 30 tys. zł przyznawana jest przez Kapitułę Funduszu im. Olgi Kersten-Matwin, a ufundowana została przez rodzinę zmarłej w 2020 roku Olgi Kersten-Matwin, psycholożki i psychoterapeutki, specjalizującej się w pomocy osobom z doświadczeniem traumy i stresu pourazowego.

W 2021 roku nominowani byli:

Elmi Abdi z Fundacji dla Somalii, za wsparcie osób z doświadczeniem migracji przymusowej, szczególnie z krajów Afryki i krajów muzułmańskich, prowadzenie międzykulturowych lekcji o Afryce.

Khedi Alieva z Fundacji Kobiety Wędrowne, za działania na rzecz społeczności przymusowych migrantów i migrantek, w szczególności kobiet i dzieci z Czeczenii i innych krajów Kaukazu i Azji Centralnej.

Piotr Bystrianin z Fundacji Ocalenie, za stałe i wieloletnie wsparcie cudzoziemek i cudzoziemców mieszkających w Polsce (w tym szczególnie uchodźczyń i uchodźców).

Agnieszka Kosowicz z Fundacji Polskie Forum Migracyjne, za długoterminowe wsparcie osób z doświadczeniem migracji i uchodźctwa, odpowiadanie na potrzeby grup niezauważanych, uczenie komunikacji międzykulturowej.

Ewa Kozdraj ze Stowarzyszenia „Dla Ziemi”, za działania na rzecz migrantów i uchodźców na Lubelszczyźnie, szczególnie na rzecz kobiet i dzieci przebywających w Ośrodkach dla Cudzoziemców w Łukowie i Bezwoli.

Marysia Złonkiewicz z inicjatywy Chlebem i Solą, portalu uchodźcy.info, Fundacji Polska Gościnność, za prowadzenie autorskiego programu pomocy edukacyjnej dla dzieci, wsparcie osób z doświadczeniem uchodźczym w pokonywaniu trudów codziennego życia w Polsce.

Kandydatury do Nagrody im. Olgi Kersten-Matwin mogły zgłaszać organizacje społeczne, osoby i instytucje, które działają na rzecz osób z doświadczeniem uchodźstwa i migracji, współpracowały z takimi osobami lub znają je z bezpośredniego doświadczenia, w tym jako odbiorcy i odbiorczynie świadczonej pomocy. Nagrodę przyznaje Kapituła, w skład której wchodzą przedstawiciele fundatora oraz przedstawiciele Fundacji Batorego. Do Kapituły, po pierwszym roku jej działania, dołączy także laureat/ka nagrody z poprzedniego roku.

Nagroda ustanowiona została ostatnią wolą Beaty Pawlak, dziennikarki i pisarki, która 12 października 2002 zginęła w zamachu terrorystycznym na indonezyjskiej wyspie Bali. Przyznawana jest za materiał opublikowany w języku polskim w okresie od 1 lipca poprzedniego roku do 30 czerwca bieżącego roku.

W 2022 do nagrody nominowani zostali: Konstanty Gebert za „Ostateczne rozwiązania. Ludobójcy i ich dzieło” (Wydawnictwo Agora, Warszawa 2022), Wojciech Rogacin za „Zełenski. Biografia” (Wydawnictwo Wielka Litera, Warszawa 2022), Katarzyna Surmiak-Domańska za „Czystka” (Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021), Ilona Wiśniewska za „Migot. Z krańca Grenlandii” (Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2022) oraz Ludwika Włodek za „Buntowniczki z Afganistanu” (Wydawnictwo W.A.B, Warszawa 2022).

Laureatem został Konstanty Gebert za książkę „Ostateczne rozwiązania. Ludobójcy i ich dzieło” (Wydawnictwo Agora, Warszawa 2022).

Po ogłoszeniu Nagrody zaprosiliśmy na debatę „Wojna, która nas (nie) zmienia” z udziałem autorów nominowanych książek. Inwazja Rosji na Ukrainę, a zwłaszcza kolejne okrucieństwa i zbrodnie wojenne popełniane przez rosyjskich żołnierzy uświadomiły wielu z nas coś, co dla uważniej przyglądających się współczesnemu światu pisarzy i dziennikarzy było jasne już od dawna – tak często powtarzane słowa: „Nigdy więcej!” są pustym, bo nieskutecznym zaklęciem. Hegel, mając w pamięci wojny napoleońskie pisał, że „doświadczenie i historia uczą, że ani ludy, ani rządy niczego się z historii nie nauczyły”. A może sprawy mają się jeszcze gorzej? Może rację miał René Girard, gdy dowodził, że przemoc, nie należąc do porządku natury, jest jednym ze źródeł ludzkiej kultury, a świat nowoczesny utraciwszy religijne formy kontrolowania tej źródłowej przemocy, skazany jest na autodestrukcję?

Z nominowanymi do Nagrody rozmawialiśmy o tym, jak rozumieją swoją rolę w opisywaniu pogrążającego się w przemocy świata. Skąd czerpią do niej siły? Jak znajdują tematy? Czy próba nawiązania dialogu i zrozumienia Innego są elementem dziennikarskiego warsztatu również wtedy, gdy zmierzyć się przychodzi z przemocą, wojną czy czystką etniczną? Czy ich książki są wyrazem nadziei czy formą buntu?

Beata Pawlak była niespokojnym duchem. W latach 70. działała w krakowskim Studenckim Komitecie Solidarności, w stanie wojennym wydawała podziemną gazetkę. W 1984 roku wyjechała do Paryża. We Francji zaprzyjaźniła się z irańskimi emigrantami i odnalazła pasję na całe życie – islam. Po 1989 roku wróciła do Polski. Przeszkadzał jej kontrast między antyislamskimi stereotypami a ludźmi, których poznała podczas pobytu w Paryżu. Szukała odpowiedzi na pytanie, skąd biorą się islamskie zamachy. Jeździła do krajów muzułmańskich. Poznając ich mieszkańców poznawała islamską cywilizację. Po islamie przyszła ciekawość innych kultur i kolejne podróże. Odwiedziła 25 krajów. Była dziennikarką, reporterką, autorką książek – pisze Wojciech Załuska we wspomnieniu o Beacie Pawlak.

Nagroda im. Beaty Pawlak ustanowiona została ze środków Funduszu Jej imienia prowadzonego przez Fundację Batorego. Laureatów wybiera Kapituła w składzie: Piotr Kosiewski (Fundacja im. Stefana Batorego), Maria Kruczkowska („Gazeta Wyborcza”), Antoni Rogala (przedstawiciel rodziny), Olga Stanisławska (reporterka), Adam Szostkiewicz („Polityka”) – przewodniczący, Joanna Załuska (Fundacja im. Stefana Batorego), Wojciech Załuska (Katolicka Agencja Informacyjna).

Dotychczas Nagrodę otrzymali: Joanna Bator, Max Cegielski, Artur Domosławski, Anna Fostakowska, Wojciech Górecki, Jagoda Grondecka, Mateusz Janiszewski, Bartosz Jastrzębski, Marek Kęskrawiec, Piotr Kłodkowski, Krzysztof Kopczyński, Adam Lach, Aleksandra Lipczak, Cezary Michalski, Jacek Milewski, Jarosław Mikołajewski, Jędrzej Morawiecki, Agnieszka Pajączkowska, Beata Pawlikowska, Konrad Piskała, Dariusz Rosiak, Anna Sajewicz, Paweł Smoleński, Andrzej Stasiuk, Witold Szabłowski, Mariusz Szczygieł, Ewa Wanat i Mirosław Wlekły.

Liczne badania pokazują, że najmłodsi obywatele i obywatelki są bardzo sceptyczni wobec instytucji demokracji przedstawicielskiej. Większość z nich nie ufa parlamentowi i partiom politycznym. Jednocześnie deklarują duże zainteresowanie polityką i wierzą w demokrację jako ustrój posiadający istotną przewagę nad niedemokratycznymi alternatywami.

Aktualne trendy demograficzne nie sprzyjają jednak reprezentacji głosu młodych przy urnach wyborczych – nawet znaczna wyborcza mobilizacja nie gwarantuje, że młodzi nie zostaną „przegłosowani” przez liczniejsze starsze pokolenia.

Jak zatem wzmocnić głos młodych? Jakie instytucje demokracji uczestniczącej i deliberacyjnej mogą w tym pomóc? Istnieją rady młodzieżowe różnych szczebli, młodzieżówki partyjne, ruchy społeczne i kolektywy aktywistyczne, panele obywatelskie – które z nich najlepiej nadają się do tego zadania, które funkcjonują skutecznie, a które nadają się do naprawy? Jakich instytucji deliberacyjnych w Polsce brakuje?

Do tej rozmowy zapraszamy młode osoby, na różne sposoby zaangażowane w życie społeczno-polityczne – aktywistki i aktywistów, przedstawicielki i przedstawicielki rad młodzieżowych oraz działaczki i działaczy młodzieżówek partyjnych. Zależy nam bowiem na dyskusji o tym, jak poprawić polityczny udział młodych w perspektywie różnych form zaangażowania i różnych doświadczeń.

W debacie udział biorą:

Prowadzenie: Paweł Marczewski (Fundacja im. Stefana Batorego)

Jak mówić o trudnych, ale cudzych doświadczeniach? Jak mówić o rzeczywistości, która nie jest naszą, ale jednak silnie na nas oddziałuje? Jak znaleźć język, by opisać odmienne sposoby postrzegania świata czy inne rzeczywistości, których sami nie znamy? Jak pisać o wojnie w Ukrainie? Jak przy tym nie popaść w banał, uproszczenie czy zawłaszczenie cudzych odczuć? Wojna za naszą wschodnią granicą stawia przed nami fundamentalne pytania o granice empatii, możliwości zrozumienia cudzego losu i o odpowiedzialność za słowa. Obserwując tragedię Ukrainy z perspektywy Polski, stajemy przed wyzwaniem znalezienia języka, który nie upraszcza, nie zawłaszcza i nie trywializuje doświadczenia ofiar. Nie chodzi tu jednak przecież tylko o empatię, ale o możliwość porozumienia i komunikacji, które pozwoliłby nam dostrzec w walce Ukraińców naszą sprawę, wspierać ją i czerpać z niej lekcję.

Tomasz Szerszeń w swojej książce mierzy się bezpośrednio z problemem patrzenia od ponad trzech lat na wojnę w Ukrainie z Polski, czyli z perspektywy na tyle dalekiej od frontu, by nasza codzienność trwała bez większych zmian, ale też na tyle bliskiej, by tę codzienność przenikało poczucie zagrożenia. Z kolei Eliza Kącka w swojej książce odpowiedziała na potrzebę nowego języka do myślenia i rozmowy o doświadczeniu rodziców dzieci w spektrum. Z pisarską maestrią autorka Wczoraj byłaś zła na zielono  podejmuje ogólniejszy problem relacji z innością – innością cudzą, innością własną, lękiem przed i tęsknotą za kontaktem z inną osobą. A tym samym również kwestie relacji władzy i przemocy, budowania wspólnoty, komunikacji i jej granic, a także języka i tego, jak słowa łączą się ze światem. Na przecięciu tych dwóch perspektyw rozmawialiśmy o tym, jak język (obrazu, sztuki, literatury…) może stać się narzędziem budowania solidarności i wsparcia, a kiedy staje się barierą, zamykającą nas w kokonie własnych interpretacji.

W dyskusji udział wzięli:

Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego).

Celem ustanowionej w 2022 przez Fundację Batorego Nagrody im. Marcina Króla jest wspieranie rozwoju debaty publicznej poprzez zachętę do pogłębionej refleksji nad zjawiskami i trendami współczesności oraz wyzwaniami przyszłości, tworzenia nowych idei i prób opisu rzeczywistości, poszukiwania odpowiedzi na kryzys demokracji oraz wartości demokratycznych oraz poszerzania przestrzeni intelektualnego dyskursu ponad podziałami.

Przed ogłoszeniem książki-laureatki tegorocznej Nagrody Fundacja Batorego organizuje publiczne debaty z autorami książek nominowanych do Nagrody oraz innymi ważnymi uczestniczkami i uczestnikami polskiej debaty intelektualnej.

Więcej informacji o Nagrodzie im. Marcina Króla.

_____________________________________________________

Edwin Bendyk – prezes Fundacji im. Stefana Batorego. Dziennikarz pisarz, publicysta tygodnika „Polityka”. Zajmuje się tematyką cywilizacyjną oraz relacjami między nauką i techniką a polityką, gospodarką,  kulturą, życiem społecznym. Współtworzył Ośrodek Badań nad Przyszłością w Collegium Civitas. Członek European Council on Foreign Relations. Wydał m.in. Miłość, wojna, rewolucja. Szkice na czas kryzysu (2009), Bunt sieci (2012), W Polsce, czyli wszędzie. Rzecz o upadku i przyszłości świata (2020). Prowadzi blog „Antymatrix”.

Eliza Kącka – dr, pisarka, literaturoznawczyni, krytyczka. Pracuje na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Autorka książek prozatorskich: Elizje (2017), po drugiej stronie siebie (2019), Strefa zgniotu (2022), książki eseistycznej Idiomy. Eseje (2023) oraz książek akademickich: Stanisław Brzozowski wobec Cypriana Norwida (2012), Lektura jako spotkanie. Brzozowski – tekst – metoda (2017). Sporządziła kilka wyborów poezji (nie tylko najnowszej). Felietonistka i współpracowniczka „Tygodnika Powszechnego”. Jest członkinią Zarządu Głównego Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza oraz kapituły Nagrody Literackiej Gdynia (od 2019).

Jakub Skrzywanek – reżyser, autor scenariuszy teatralnych, twórca instalacji performatywnych, od 1 września 2024 roku pełni funkcję zastępcy dyrektorki do spraw artystycznych w Narodowym Starym Teatrze im. H. Modrzejewskiej w Krakowie. Absolwent Wydziału Reżyserii Dramatu AST w Krakowie, Filologii Polskiej na Uniwersytecie Wrocławskim oraz kursu DOKPRO w Mistrzowskiej Szkole Wajdy. W okresie od stycznia 2022 roku do końca sierpnia 2024 roku był zastępcą dyrektora do spraw artystycznych w Teatrze Współczesnym w Szczecinie. Jest laureatem wielu z najważniejszych nagród teatralnych, a także Paszportu Polityki w dziedzinie teatr (2023).

Tomasz Szerszeń – eseista, antropolog kultury, fotograf. Autor książek Być gościem w katastrofie (2024); Wszystkie wojny świata (2021); Architektura przetrwania (2017); Podróżnicy bez mapy i paszportu (2015); redaktor antologii Oświecenie, czyli tu i teraz (2021). Od czerwca 2024 redaktor naczelny kwartalnika „Konteksty”, adiunkt w Instytucie Sztuki PAN, gdzie prowadzi Pracownię Antropologii Kultury i Sztuk Audiowizualnych. Autor projektów fotograficznych, współautor projektów teatralnych, kurator wystaw (m.in. Czym jest Oświecenie? w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie). Za książkę Wszystkie wojny świata otrzymał Nagrodę Literacką Znaczenia i Nagrodę Główną Academia 2022, a także nominację do Nagrody Literackiej Gdynia.

Paulina Małochleb – dr, krytyczka, badaczka literatury i wykładowczyni. Laureatka Nagrody Prezesa Rady Ministrów, stypendystka NCK „Młoda Polska”. Autorka książki „Przepisywanie historii” oraz bloga ksiazkinaostro.pl. W Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie kieruje Ośrodkiem Komunikacji. Publikuje w „Przekroju”, „Polityce” i Krytyce Politycznej. Wykłada na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Demografowie są zgodni, że spadek liczby ludności i wzrost udziału seniorów w populacji Polski to proces, który w najbliższych dekadach ulegnie intensyfikacji. Czeka nas stały spadek liczby dzieci i młodzieży, zmniejszanie się wielkości populacji w wieku produkcyjnym oraz przyśpieszenie procesu starzenia się społeczeństwa. Przewiduje się, że wielkość populacji Polski zmniejszy się o prawie 4 mln osób z 37,9 mln w 2020 r. do 34,0 mln w 2050 r. W tym samym okresie udział osób powyżej 65 roku życia wzrośnie gwałtownie z 18,5% do 30,4% ogółu ludności Polski. Kierunek tych zmian demograficznych jest nieodwracalny – nie powstrzyma ich żadna, nawet najambitniejsza polityka pronatalistyczna. Jak zarządzać tymi zmianami?

Jakie zmiany w architekturze usług społecznych będą niezbędne, by zaspokoić potrzeby rosnącej liczby seniorów oraz jak sfinansować reformy, by te inwestycje zostały zaakceptowane przez resztę społeczeństwa? W jaki sposób łagodzić skutki wyludniania się i starzenia określonych regionów kraju w warunkach rosnącej konkurencji poszczególnych samorządów lokalnych o to, kto przyciągnie malejące zasoby pracy? W jaki sposób kształtować politykę migracyjną tak, by choć częściowo uzupełniać niedobór pracowników, nie dając jednocześnie pożywki populistycznym politykom rozbudzającym ksenofobiczne lęki? W jaki sposób zadbać o sprawiedliwość międzypokoleniową oraz nie zaprzepaścić energii i potencjału młodych, gdy ich głos w wyborczej arytmetyce będzie coraz mniej ważył w porównaniu z głosami seniorów?

Punktem wyjścia do dyskusji było przygotowane dla forumIdei przez prof. Irenę Kotowską opracowanie „Zmiany demograficzne w Polsce – jakie wyzwania rozwojowe przyniosą?”, którego główne tezy zaprezentowała autorka.

Udział wzięli:

Prowadzenie: Mikołaj Cześnik (SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny, członek Zarządu Fundacji Batorego)

Nieopublikowane jeszcze badania międzynarodowej inicjatywy More in Common, których niektóre rezultaty zaprezentujemy podczas debaty, pokazują niskie i wciąż malejące w Polsce zaufanie do instytucji państwa, a także ludzi do siebie nawzajem. W czasie pandemii COVID-19 odsetek Polek i Polaków uważających, że większości osób można zaufać spadł z 45% do 23%, a już ponad ¾ z nas uważa, że w kontaktach z większością ludzi należy zachować daleko idącą ostrożność. Z 70 do 86 wzrósł procent osób przekonanych, że w polskim społeczeństwie każdy dba tylko o siebie. Rządowi nie ufa wcale aż 77% Polek i Polaków. Obniżyły się notowania nawet takich instytucji jak państwo czy wojsko.

Poziom zaufania społecznego pozostaje w Polsce na niskim – znacząco niższym niż w większości krajów UE – poziomie nawet nie od lat, ale od dekad. Warto przypomnieć, że słynną tezę o „próżni socjologicznej” Stefan Nowak sformułował już w 1979 roku. Głosi ona, że Polki i Polacy silnie identyfikują się jedynie z rodziną i narodem, a ze wszystkimi grupami i organizacjami pośredniej wielkości czują się mało związani. Jednakże w rok po opublikowaniu książki Nowaka wyłonił się potężny ruch społecznych „Solidarność”. Tak samo obecnie mimo rysującej się w badaniach dramatycznej erozji zaufania społecznego, polskie społeczeństwo zamiast ostatecznie pogrążyć się w anomii, wykazuje się zaskakującą energią i zdolnością do samoorganizacji w sytuacjach kryzysowych. Widzieliśmy to najpierw w oddolnych ruchach samopomocowych pierwszych miesięcy pandemii, a później w wysokiej aktywności organizacji społecznych i samorządów w przeciwdziałaniu jej efektom. W ostatnich dniach znów jesteśmy świadkami imponującej mobilizacji społeczeństwa, które na każdym niemal poziomie organizuje się by nieść pomoc uchodźcom z Ukrainy.

Jakie są przyczyny niskiego zaufania Polek i Polaków do siebie nawzajem i do instytucji państwa? Czym wyjaśnić ich zdolność do samoorganizacji w sytuacjach kryzysowych, mimo tych niskich wskaźników? Z jakimi, niezauważanymi przez badaczy grupami utożsamiają się Polki i Polacy? Może więzi między nami zawiązują się na poziomie społeczności lokalnych albo w małych i średnich przedsiębiorstwach, gdzie pracuje prawie połowa z nas? Czy ten potencjał społecznej odporności może zostać wykorzystany mimo bardzo niskiego zaufania do instytucji państwa?

Wystąpienie wprowadzające na temat zaufania społecznego i zaufania do instytucji państwa w Polsce w świetle wyników badań inicjatywy More in Common wygłosiłą dr Marta Kołczyńska (Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk), a w dyskusji udział wzięli:

Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji Batorego)