Autorzy Nierówności po polsku opierając się na twardych danych pokazują, że w ciągu jednego pokolenia Polska przestała być jednym z najbardziej egalitarnych krajów w Europie, a stała się jednym z państw o największych nierównościach ekonomicznych: dochodowych, majątkowych i szans. Przy okazji rewidują popularną narrację o naszej najnowszej historii, bo – jak się okazuje – ten wielki wzrost nierówności nie jest wcale rezultatem samej transformacji ustrojowej, ale w większym stopniu dwóch dekad po 2000 roku, a dokładniej: wielu do dziś nienaprawionych wad polskiej polityki społeczno-ekonomicznej. Wśród ekonomistów podejście do problemu podziału bogactwa uległo w tym czasie zasadniczej zmianie. Po globalnym kryzysie finansowym 2008 roku pozostało niewielu naukowców, którzy nadal twierdzą, że „wzrost unosi wszystkie łodzie”, popularna natomiast stała się teza, że wysokie i szybko rosnące nierówności są zabójcze dla samego wzrostu. Czy podobna zmiana dokonała się jednak w poglądach i nastawieniach polskiego społeczeństwa?
Czy Polki i Polacy mają świadomość tego, że tworzą jedno z najmniej egalitarnych społeczeństw w Unii Europejskiej? Czy odczuwamy na przykład fakt, że między rokiem 1989 a 2015 dochód dla górnego 1% społeczeństwa wzrósł o 458%, podczas gdy dochody biedniejszej połowy tylko o 31%? Na ile i w jaki sposób doświadczamy na co dzień nie tyle samego stanu własnego portfela, ale właśnie dzielących nas różnic majątkowych? W jaki sposób o tych doświadczeniach opowiadamy sobie i innym? Na język, którym opisujemy nierówności ekonomiczne, a także na to, czy mamy ich świadomość, duży wpływ ma dyskurs polityczny. Pewną formą wyrazu społecznego postrzegania nierówności były gorące dyskusje o 500+, dostępności żłobków czy – całkiem niedawno – o składce zdrowotnej albo bezpłatnej wyższej edukacji. Jak takie polityczne debaty z ostatnich lat wpłynęły na nieakademickie myślenie o podziałach ekonomicznych w Polsce? To pytania ważne, bo w demokracji wprowadzenie nawet najrozsądniejszych polityk publicznych zwiększających równość szans, dochodów i majątku wymaga społecznego poparcia.
W dyskusji udział wzięli:
Magdalena Nowicka-Franczak (Katedra Socjologii Kultury, Uniwersytet Łódzki)
Jakub Sawulski (współautor książki-finalistki Nierówności po polsku. Dlaczego trzeba się nimi zająć, jeśli chcemy dobrej przyszłości nad Wisłą, Krytyka Polityczna)
Wojciech Woźniak (Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki)
Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego).
Celem ustanowionej w 2022 przez Fundację Batorego Nagrody im. Marcina Króla jest wspieranie rozwoju debaty publicznej poprzez zachętę do pogłębionej refleksji nad zjawiskami i trendami współczesności oraz wyzwaniami przyszłości, tworzenia nowych idei i prób opisu rzeczywistości, poszukiwania odpowiedzi na kryzys demokracji oraz wartości demokratycznych oraz poszerzania przestrzeni intelektualnego dyskursu ponad podziałami.
Przed ogłoszeniem książki-laureatki tegorocznej Nagrody Fundacja Batorego organizuje publiczne debaty z autorami książek nominowanych do Nagrody oraz innymi ważnymi uczestniczkami i uczestnikami polskiej debaty intelektualnej.
Edwin Bendyk – prezes Fundacji im. Stefana Batorego. Dziennikarz pisarz, publicysta tygodnika „Polityka”. Zajmuje się tematyką cywilizacyjną oraz relacjami między nauką i techniką a polityką, gospodarką, kulturą, życiem społecznym. Współtworzył Ośrodek Badań nad Przyszłością w Collegium Civitas. Członek European Council on Foreign Relations. Wydał m.in. Miłość, wojna, rewolucja. Szkice na czas kryzysu (2009), Bunt sieci (2012), W Polsce, czyli wszędzie. Rzecz o upadku i przyszłości świata (2020). Prowadzi blog „Antymatrix”.
Magdalena Nowicka-Franczak – dr, socjolożka, pracuje w Zakładzie Badań Komunikacji Społecznej na Uniwersytecie Łódzkim. Ukończyła także studia dziennikarskie na Uniwersytecie Warszawskim. Stypendystka Instytutu Nauk o Człowieku w Wiedniu oraz Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Autorka monografii Niechciana debata. Spór o książki Jana Tomasza Grossa (2017). Stała współpracowniczka „Tygodnika Powszechnego”, publikuje także w magazynie „Pismo” oraz „Dwutygodniku”.
Jakub Sawulski – dr, adiunkt w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Specjalizuje się w finansach publicznych oraz polityce podatkowej i społecznej państwa. Posiada wieloletnie doświadczenie w tworzeniu oraz opisywaniu polityk publicznych – pracował między innymi na kierowniczych stanowiskach w administracji publicznej (Ministerstwo Finansów, Polski Instytut Ekonomiczny), a także w sektorze prywatnym (Deloitte Polska) oraz organizacjach pozarządowych (Fundacja Instrat, Instytut Badań Strukturalnych). Prócz wielu artykułów i książek naukowych opublikował Nierówności po polsku. Dlaczego trzeba się nimi zająć, jeśli chcemy dobrej przyszłości nad Wisłą (2024, współautorstwo z Michałem Brzezińskim i Pawłem Bukowskim) oraz Pokolenie ’89. Młodzi o polskiej transformacji (2019).
Wojciech Woźniak – dr hab., prodziekan Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego ds. rozwoju badań, socjolog z tytułem doktora i habilitacją uzyskanymi na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym UŁ. Zajmuje się badawczo fińskim modelem społeczno-gospodarczym, politykami publicznymi w Finlandii, relacjami między sportem a polityką, nierównościami społecznymi oraz dyskursem publicznym. Autor pięciu książek oraz ponad 70 recenzowanych prac naukowych. W 2022 wydał w Wydawnictwie UŁ: Państwo, które działa. O fińskich politykach publicznych. W 2024 r. w wydawnictwie Routledge ukazała się książka pod jego współredakcją Football, Fandom and Collective Memory. Global Perspectives. Jest członkiem Polskiego i Fińskiego Towarzystwa Socjologicznego: Westermarck Society. Prowadził wykłady na uczelniach w Niemczech, Finlandii, Estonii, Francji i Czechach.
23 maja po raz trzeci wręczyliśmy Nagrodę im. Marcina Króla za najlepszą opublikowaną w 2023 roku polską książkę z dziedziny historii idei i badań nad przyszłością, filozofii i myśli społecznej i politycznej, refleksji nad cywilizacją i kulturą, wprowadzającą nowe idee, koncepcje czy sposoby myślenia. Nagroda dla autora wynosi 50 000 zł.
Laureatem został Jan Tokarski za książkę „W cieniu katastrofy. «Encounter», Kongres Wolności Kultury i pamięć XX wieku”, Znak
Do finału Nagrody nominowani byli także:
Maciej Kisilowski, Anna Wojciuk (red., praca zbiorowa), Umówmy się na Polskę, Znak
Renata Lis, Moja ukochana i ja, Wydawnictwo Literackie
Jacek K. Sokołowski, Transnaród. Polacy w poszukiwaniu politycznej formy, Ośrodek Myśli Politycznej
Magda Szcześniak, Poruszeni. Awans i emocje w socjalistycznej Polsce, Krytyka Polityczna
Laureat/ka Nagrody Marcina Króla 2024: Jan Tokarski
Krzysztof Pomian – filozof, historyk, Polska Akademia Umiejętności
Patrycja Sasnal – politolożka, filozofka, kierowniczka Biura Badań i Analiz Polskiego Instytut Studiów Międzynarodowych.
Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego)
„Nasza Europa stała się dziś śmiertelna. Może umrzeć, a czy tak się stanie, zależy wyłącznie od drogi, jaką wybierzemy” – powiedział prezydent Francji Emmanuel Macron miesiąc temu na Sorbonie. Było to nawiązanie do eseju Paula Valéry’ego Kryzys ducha z 1919 roku, gdzie pada słynne zdanie „My, cywilizacje, wiemy już, że jesteśmy śmiertelne”. Czy idee także są śmiertelne? Czy umrzeć może idea Europy? Przede wszystkim zaś, co dla tej idei zdziałać mogą dziś myśliciele i myślicielki?
Historia Polski, której uczymy w szkołach bywa mitotwórczą interpretacją. Zdarza się przecież – szczególnie, gdy urodziliśmy się w Wałczu lub Cieszynie – że wybitnie scentralizowana historia, którą znajdujemy w podręcznikach dzieje się gdzieś daleko od miejsca, które odczuwamy jako swoją ojczyznę.
Fryderyk Nietzsche w słynnym eseju „O pożytkach i szkodliwości historii dla życia” przestrzegał: Istnieje stopień bezsenności, przeżuwania, zmysłu historycznego, na którym to, co żyje, ponosi szkodę i w końcu ginie, czy to człowiek, czy naród, czy kultura. Jednak zachwalana przez Nietzschego „moc zapominania” (czy jak nazywa to Stanisław Soyka „cud niepamięci”) w niewielkim stopniu dana jest człowiekowi, szczególnie w polskim „Traumalandzie”, gdzie wyparte tragedie przodków powracają w postaci narodowej nadwrażliwości, nieufności, narcyzmu.
Jak w kraju takim, jak Polska uwolnić się od opowiadania historii, która skutkuje bezradnością i nadwrażliwością? Czy możliwa jest taka opowieść, która buduje poczucie wspólnoty i sprawczości, nie pomijając przy tym trudnych i bolesnych momentów? Czy mitotwórcza funkcja historii musi iść w parze z manipulacją i zniekształceniem, czy też istnieje sposób na stworzenie inspirujących narracji bez zacierania prawdy o przeszłości? Jakie mechanizmy psychologiczne i społeczne sprawiają, że pewne narracje historyczne zyskują dominującą pozycję? Jaką rolę w kształtowaniu naszej tożsamości odgrywają lokalne i regionalne historie, często pomijane w podręcznikach?
W dyskusji udział wzięli:
Michał Bilewicz (autor książki-finalistki Traumaland. Polacy w cieniu przeszłości)
Karolina Ćwiek-Rogalska (autorka książki-finalistki Ziemie. Historie odzyskiwania i utraty)
Łukasz Galusek (dyrektor programowy Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie)
Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego).
Celem ustanowionej w 2022 przez Fundację Batorego Nagrody im. Marcina Króla jest wspieranie rozwoju debaty publicznej poprzez zachętę do pogłębionej refleksji nad zjawiskami i trendami współczesności oraz wyzwaniami przyszłości, tworzenia nowych idei i prób opisu rzeczywistości, poszukiwania odpowiedzi na kryzys demokracji oraz wartości demokratycznych oraz poszerzania przestrzeni intelektualnego dyskursu ponad podziałami.
Przed ogłoszeniem książki-laureatki tegorocznej Nagrody Fundacja Batorego organizuje publiczne debaty z autorami książek nominowanych do Nagrody oraz innymi ważnymi uczestniczkami i uczestnikami polskiej debaty intelektualnej.
Edwin Bendyk – prezes Fundacji im. Stefana Batorego. Dziennikarz, pisarz, publicysta tygodnika „Polityka”. Zajmuje się tematyką cywilizacyjną oraz relacjami między nauką i techniką a polityką, gospodarką, kulturą, życiem społecznym. Współtworzył Ośrodek Badań nad Przyszłością w Collegium Civitas. Członek European Council on Foreign Relations. Wydał m.in. Miłość, wojna, rewolucja. Szkice na czas kryzysu (2009), Bunt sieci (2012), W Polsce, czyli wszędzie. Rzecz o upadku i przyszłości świata (2020). Prowadzi blog „Antymatrix”.
Michał Bilewicz – dr hab., psycholog społeczny i polityczny, profesor na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie kieruje Centrum Badań na Uprzedzeniami. Zajmuje się psychologicznymi mechanizmami pojednania, pamięci zbiorowej, traumy i uprzedzeń. Laureat Nagrody im. Nevitta Sanforda przyznawanej przez Międzynarodowe Towarzystwo Psychologii Politycznej (ISPP).
Karolina Ćwiek-Rogalska – dr hab., kulturoznawczyni, antropolożka i bohemistka. Pracuje w Instytucie Slawistyki Polskiej Akademii Nauk. Laureatka Nagrody Naukowej „Polityki” oraz Narodowego Centrum Nauki. Stypendystka Fundacji na rzecz Nauki Polskiej i Programu Fulbrighta. Wraz z zespołem śledzi powstawanie nowych kultur na terenach postprzesiedleniowych w Polsce, Czechach i Słowacji. Ziemie to podsumowanie kilkunastu lat jej badań nad pamięcią Ziem Odzyskanych.
Łukasz Galusek – architekt oraz doktor nauk humanistycznych w dziedzinie historii, dyrektor programowy Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie, w lipcu 2025 obejmie stanowisko dyrektora Muzeum Śląskiego. Jest także członkiem Kolegium Prezydenta RP ds. Polityki Międzynarodowej, członek Rady Programowej Forum Polsko-Czeskiego przy Ministrze Spraw Zagranicznych oraz Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa. Zajmuje się dyplomacją publiczną, a także kulturą, sztuką i architekturą Europy Środkowej, w szczególności relacjami między przestrzenią, pamięcią i tożsamością.
Jak mówić o trudnych, ale cudzych doświadczeniach? Jak mówić o rzeczywistości, która nie jest naszą, ale jednak silnie na nas oddziałuje? Jak znaleźć język, by opisać odmienne sposoby postrzegania świata czy inne rzeczywistości, których sami nie znamy? Jak pisać o wojnie w Ukrainie? Jak przy tym nie popaść w banał, uproszczenie czy zawłaszczenie cudzych odczuć? Wojna za naszą wschodnią granicą stawia przed nami fundamentalne pytania o granice empatii, możliwości zrozumienia cudzego losu i o odpowiedzialność za słowa. Obserwując tragedię Ukrainy z perspektywy Polski, stajemy przed wyzwaniem znalezienia języka, który nie upraszcza, nie zawłaszcza i nie trywializuje doświadczenia ofiar. Nie chodzi tu jednak przecież tylko o empatię, ale o możliwość porozumienia i komunikacji, które pozwoliłby nam dostrzec w walce Ukraińców naszą sprawę, wspierać ją i czerpać z niej lekcję.
Tomasz Szerszeń w swojej książce mierzy się bezpośrednio z problemem patrzenia od ponad trzech lat na wojnę w Ukrainie z Polski, czyli z perspektywy na tyle dalekiej od frontu, by nasza codzienność trwała bez większych zmian, ale też na tyle bliskiej, by tę codzienność przenikało poczucie zagrożenia. Z kolei Eliza Kącka w swojej książce odpowiedziała na potrzebę nowego języka do myślenia i rozmowy o doświadczeniu rodziców dzieci w spektrum. Z pisarską maestrią autorka Wczoraj byłaś zła na zielono podejmuje ogólniejszy problem relacji z innością – innością cudzą, innością własną, lękiem przed i tęsknotą za kontaktem z inną osobą. A tym samym również kwestie relacji władzy i przemocy, budowania wspólnoty, komunikacji i jej granic, a także języka i tego, jak słowa łączą się ze światem. Na przecięciu tych dwóch perspektyw rozmawialiśmy o tym, jak język (obrazu, sztuki, literatury…) może stać się narzędziem budowania solidarności i wsparcia, a kiedy staje się barierą, zamykającą nas w kokonie własnych interpretacji.
W dyskusji udział wzięli:
Eliza Kącka (autorka książki-finalistki Wczoraj byłaś zła na zielono)
Jakub Skrzywanek (reżyser teatralny)
Tomasz Szerszeń (autor książki-finalistki Być gościem w katastrofie)
Paulina Małochleb (Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie)
Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego).
Celem ustanowionej w 2022 przez Fundację Batorego Nagrody im. Marcina Króla jest wspieranie rozwoju debaty publicznej poprzez zachętę do pogłębionej refleksji nad zjawiskami i trendami współczesności oraz wyzwaniami przyszłości, tworzenia nowych idei i prób opisu rzeczywistości, poszukiwania odpowiedzi na kryzys demokracji oraz wartości demokratycznych oraz poszerzania przestrzeni intelektualnego dyskursu ponad podziałami.
Przed ogłoszeniem książki-laureatki tegorocznej Nagrody Fundacja Batorego organizuje publiczne debaty z autorami książek nominowanych do Nagrody oraz innymi ważnymi uczestniczkami i uczestnikami polskiej debaty intelektualnej.
Edwin Bendyk – prezes Fundacji im. Stefana Batorego. Dziennikarz pisarz, publicysta tygodnika „Polityka”. Zajmuje się tematyką cywilizacyjną oraz relacjami między nauką i techniką a polityką, gospodarką, kulturą, życiem społecznym. Współtworzył Ośrodek Badań nad Przyszłością w Collegium Civitas. Członek European Council on Foreign Relations. Wydał m.in. Miłość, wojna, rewolucja. Szkice na czas kryzysu (2009), Bunt sieci (2012), W Polsce, czyli wszędzie. Rzecz o upadku i przyszłości świata (2020). Prowadzi blog „Antymatrix”.
Eliza Kącka – dr, pisarka, literaturoznawczyni, krytyczka. Pracuje na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Autorka książek prozatorskich: Elizje (2017), po drugiej stronie siebie (2019), Strefa zgniotu (2022), książki eseistycznej Idiomy. Eseje (2023) oraz książek akademickich: Stanisław Brzozowski wobec Cypriana Norwida (2012), Lektura jako spotkanie. Brzozowski – tekst – metoda (2017). Sporządziła kilka wyborów poezji (nie tylko najnowszej). Felietonistka i współpracowniczka „Tygodnika Powszechnego”. Jest członkinią Zarządu Głównego Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza oraz kapituły Nagrody Literackiej Gdynia (od 2019).
Jakub Skrzywanek – reżyser, autor scenariuszy teatralnych, twórca instalacji performatywnych, od 1 września 2024 roku pełni funkcję zastępcy dyrektorki do spraw artystycznych w Narodowym Starym Teatrze im. H. Modrzejewskiej w Krakowie. Absolwent Wydziału Reżyserii Dramatu AST w Krakowie, Filologii Polskiej na Uniwersytecie Wrocławskim oraz kursu DOKPRO w Mistrzowskiej Szkole Wajdy. W okresie od stycznia 2022 roku do końca sierpnia 2024 roku był zastępcą dyrektora do spraw artystycznych w Teatrze Współczesnym w Szczecinie. Jest laureatem wielu z najważniejszych nagród teatralnych, a także Paszportu Polityki w dziedzinie teatr (2023).
Tomasz Szerszeń – eseista, antropolog kultury, fotograf. Autor książek Być gościem w katastrofie (2024); Wszystkie wojny świata (2021); Architektura przetrwania (2017); Podróżnicy bez mapy i paszportu (2015);redaktor antologii Oświecenie, czyli tu i teraz (2021). Od czerwca 2024 redaktor naczelny kwartalnika „Konteksty”, adiunkt w Instytucie Sztuki PAN, gdzie prowadzi Pracownię Antropologii Kultury i Sztuk Audiowizualnych. Autor projektów fotograficznych, współautor projektów teatralnych, kurator wystaw (m.in. Czym jest Oświecenie? w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie). Za książkę Wszystkie wojny świata otrzymał Nagrodę Literacką Znaczenia i Nagrodę Główną Academia 2022, a także nominację do Nagrody Literackiej Gdynia.
Paulina Małochleb – dr, krytyczka, badaczka literatury i wykładowczyni. Laureatka Nagrody Prezesa Rady Ministrów, stypendystka NCK „Młoda Polska”. Autorka książki „Przepisywanie historii” oraz bloga ksiazkinaostro.pl. W Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie kieruje Ośrodkiem Komunikacji. Publikuje w „Przekroju”, „Polityce” i Krytyce Politycznej. Wykłada na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Po przerwie powróciliśmy z Nagrodą im. Beaty Pawlak!
Kapituła Funduszu im. Beaty Pawlak wręczyła Nagrody za rok 2019 i 2020 (2 edycje). Laureatem za 2019 rok został Mirosław Wlekły za Raban! O kościele nie z tej ziemi, Wydawnictwo Agora. Laureatką Nagrody za 2020 rok została Agnieszka Pajączkowska za Wędrowny Zakład Fotograficzny, Wydawnictwo Czarne.
Nagroda imienia Beaty Pawlak przyznawana jest od 2003 roku za tekst na temat innych kultur, religii i cywilizacji opublikowany w języku polskim w okresie od 1 lipca poprzedniego roku do 30 czerwca bieżącego roku. W ten sposób wypełniana jest ostatnia wola Beaty Pawlak, dziennikarki i pisarki, która 12 października 2002 zginęła w zamachu terrorystycznym na indonezyjskiej wyspie Bali. Ustanowiony Jej testamentem i noszący Jej imię Fundusz, powierzony został Fundacji im. Stefana Batorego.
Beata Pawlak była niespokojnym duchem. W latach 70. działała w krakowskim SKS-ie, w stanie wojennym wydawała podziemną gazetkę. W 1984 roku wyjechała do Paryża. We Francji zaprzyjaźniła się z irańskimi emigrantami i odnalazła pasję na całe życie – islam. Po 1989 roku wróciła do Polski. Przeszkadzał jej kontrast między antyislamskimi stereotypami a ludźmi, których poznała. Szukała odpowiedzi na pytanie, dlaczego wybuchają islamskie bomby? Jeździła do krajów muzułmańskich – poznawała cywilizację – poznając ludzi. Po islamie przyszła ciekawość innych kultur i kolejne podróże. Odwiedziła 25 krajów. Była dziennikarką, reporterką, autorką książek.
Kapituła Nagrody: Piotr Kosiewski (Fundacja im. Stefana Batorego), Maria Kruczkowska („Gazeta Wyborcza”), Antoni Rogala (przedstawiciel rodziny), Olga Stanisławska (reporterka), Adam Szostkiewicz („Polityka”) – przewodniczący, Joanna Załuska (Fundacja im. Stefana Batorego), Wojciech Załuska (Katolicka Agencja Informacyjna).
Nominacje do Nagrody im. Beaty Pawlak 2019 Joanna Gierak-Onoszko,27 śmierci Toby’ego Obeda, Dowody na Istnienie, Warszawa 2019 Iza Klementowska, Skóra. Witamy uchodźców, Karakter, Kraków 2019 Grzegorz Stern, Borderline. Dwanaście podróży do Birmy, Czarne, Wołowiec 2019 Ilona Wiśniewska, Lud. Z grenlandzkiej wyspy, Czarne, Wołowiec 2018 Mirosław Wlekły, Raban! O kościele nie z tej ziemi, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2019
Nominacje do Nagrody im. Beaty Pawlak 2020 Katarzyna Boni,Auroville. Miasto z marzeń, Agora 2020 Katarzyna Kobylarczyk, Strup. Hiszpania rozdrapuje rany, Czarne 2019 Agnieszka Pajączkowska, Wędrowny Zakład Fotograficzny, Czarne 2019 Filip Skrońc, Nie róbcie mu krzywdy, Czarne 2020 Maja Wolny, Pociąg do Tybetu, Mando 2020
Dotychczasowymi laureatami nagrody są̨: Joanna Bator, Max Cegielski, Artur Domosławski, Anna Fostakowska, Wojciech Górecki, Mateusz Janiszewski, Bartosz Jastrzębski, Marek Kęskrawiec, Piotr Kłodkowski, Krzysztof Kopczyński, Adam Lach, Cezary Michalski, Jacek Milewski, Jarosław Mikołajewski, Jędrzej Morawiecki, Beata Pawlikowska, Konrad Piskała, Dariusz Rosiak, Anna Sajewicz, Paweł Smoleński, Andrzej Stasiuk, Witold Szabłowski, Mariusz Szczygieł i Ewa Wanat.
Wielu komentatorów_ek i uczestników_czek polskiej sceny intelektualnej zwraca uwagę na stan debaty publicznej narzekając, że brakuje w niej nowych idei, które byłyby podstawą dla interpretacji rzeczywistości, wizji ładu politycznego i społecznego, krytyki kultury, scenariuszy przyszłości, odpowiedzi na zjawiska kryzysowe, jak katastrofa klimatyczna, przełom demograficzny czy wyzwania nowych technologii.
Czy rzeczywiście brakuje nowych, atrakcyjnych propozycji intelektualnych? A jeśli tak, to co jest źródłem kryzysu? Brak podaży? Czy coraz większa trudność z „przebiciem” się do debaty? Ograniczenie debaty do mniejszych „baniek”? Polaryzacja polityczna i rosnąca temperatura konfliktu? A może brak odpowiednich platform poważnej dyskusji i wymiany poglądów?
Niezależnie od odpowiedzi, wierzymy, że najważniejszym medium do wprowadzania w obieg nowych idei pozostaje książka. Dlatego zaprosiliśmy pisma i portale kształtujące polską debatę publiczną do tego, by wspólnie dokonać bilansu idei za 2022 rok. Porozmawiajmy o tym, jakie książki były w minionym roku dla różnych środowisk intelektualnym wydarzeniem, skłaniały do namysłu, refleksji, a może nawet do rewizji poglądów. Dlaczego miały takie znaczenie? Czy któreś spośród książek ważnych zostały przeoczone? Chcemy rozmawiać przede wszystkim o polskich autorach, ale też zapytać o ważne przekłady. Każdą z zaproszonych redakcji poprosiliśmy o przedstawienie własnej listy trzech książek polskich autorów oraz trzech przekładów wydanych w minionym roku.
„Bilans idei 2022” to również nieformalny początek poszukiwań książki-laureatki tegorocznej edycji Nagrody im. Marcina Króla. Nagrodę Fundacja Batorego ustanowiła w zeszłym roku, by wspierać rozwój debaty publicznej poprzez zachętę do pogłębionej refleksji nad zjawiskami i trendami współczesności oraz wyzwaniami przyszłości i do tworzenia nowych idei i prób opisu rzeczywistości.
W tym roku zaprosiliśmy również publiczność do zgłaszania ważnych polskich książek opublikowanych w 2022 roku. Listę publikujemy poniżej. Tytuły spełniające kryteria przekazaliśmy osobom nominującym do Nagrody jako inspirację.
Udział w debacie „Książki znaczące. Bilans idei 2022” wzięli: Magdalena M. Baran (Liberté!), Joanna B. Bednarek (Czas Kultury), Sebastian Duda (Więź), Ignacy Dudkiewicz (Magazyn Kontakt), Michał Jędrzejek (miesięcznik Znak), Tomasz Kasprowicz (Res Publica Nowa), Zofia Król (Dwutygodnik), Roman Kurkiewicz (Le Monde diplomatique – edycja polska), Konstanty Pilawa (Pressje), Katarzyna Przyborska (Krytyka Polityczna), Katarzyna Skrzydłowska-Kalukin (Kultura Liberalna), Bogna Świątkowska (Notes Na 6 Tygodni/Bęc Zmiana), Jan Tokarski (Przegląd Polityczny).
Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego)
Każdą z zaproszonych redakcji poprosiliśmy o przedstawienie własnej listy trzech książek polskich autorów oraz trzech przekładów wydanych w minionym roku, które miały dla nich szczególne znaczenie.
Dwutygodnik (Warszawa)
Urszula Honek, Białe noce, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec, 2022
Patryk Pufelski, Pawilon małych ssaków, Karakter, Kraków 2022
Piotr Siemion, Bella, ciao!, Wydawnictwo Filtry, Warszawa 2022
Torrey Peters, Trans i pół, bejbi, przeł. Aga Zano, W.A.B., Warszawa 2022
David Foster Wallace, Niewyczerpany żart, przeł. Jolanta Kozak, W.A.B., Warszawa 2022
Oksana Zabużko, Planeta Piołun, przeł. Katarzyna Kotyńska, Anna Łazar, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2022
Czas Kultury (Poznań)
Cała siła jaką czerpie na życie. Świadectwa, relacje, pamiętniki osób LGBTQ+, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2022
Konstanty Gebert, Ostateczne rozwiązania. Ludobójcy i ich dzieło, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2022
Maja Głowacka, Monika Helak, Małgorzata Łukianow, Justyna Orchowska, Mateusz Mazzini, Pamiętniki pandemii, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2022
Katarzyna Kończal, Sygnatury Sebalda. Zwierzęta–Widma–Ruiny, Ossolineum, Wrocław 2022
Agnieszka Kościańska, Michał Petryk, Odejdź. Rzecz o polskim rasizmie, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2022
Justyna Tabaszewska, Humanistyka służebna. Negocjowanie pola i budowanie autonomii w dobie kryzysu, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich, Warszawa 2022
Anne Dufourmantelle, Pochwała ryzyka, przeł. Barbara Brzezicka, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2022
Byung-Chul Han, Społeczeństwo zmęczenia i inne eseje, przeł. Marcin Hernas, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2022
Brian Porter-Szűcs, Wiara i ojczyzna. Katolicyzm, nowoczesność i Polska, przeł. Jan Dzierzgowski, Wydawnictwo Filtry, Warszawa 2022
Paul B. Preciado, Mieszkanie na Uranie. Kroniki przeprawy, przeł. Agata Araszkiewicz, Karakter, Kraków 2022
Kontakt (Warszawa)
Joanna Erbel, Wychylone w przyszłość. Jak zmienić świat na lepsze, Wysoki Zamek, Poznań 2022
Marcin Gutowski, Bielmo. Co wiedział Jan Paweł II?, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2022
Mike Davis, Późnowiktoriańskie holokausty. Głód, el nino i tworzenie Trzeciego Świata, tłum. Paweł Szadkowski, Wydawnictwo Glowbook, Sieradz 2022
David Graeber, Dawid Wengrow, Narodziny wszystkiego. Nowa historia ludzkości, przeł. Robert Filipowski, Wydawnictwo Zysk i s-ka, Poznań 2022
Tomáš Halík, Popołudnie chrześcijaństwa. Odwaga do zmiany, przeł. Tomasz Maćkowiak, Kraków 2022
Elizabeth Kolbert, Szóste wymieranie Historia nienaturalna, przeł. Piotr Grzegorzewski, Tatiana Grzegorzewska, Wydawnictwo Filtry, Warszawa 2022
Krytyka Polityczna (Warszawa)
Agnieszka Kościańska, Michał Petryk, Odejdź. Rzecz o polskim rasizmie, Wydawnictwo Krytyka Polityczna, Warszawa 2022
Grzegorz Piątek, Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920–1939, W.A.B., Warszawa 2022
To wróci. Przeszłość i przyszłość pandemii, red. Przemysław Czapliński, Joanna B. Bednarek, Wydawnictwo Książka i Prasa, Warszawa 2022
David Graeber, Dawid Wengrow, Narodziny wszystkiego. Nowa historia ludzkości, przeł. Robert Filipowski, Wydawnictwo Zysk i s-ka, Poznań 2022
Byung-Chul Han, Społeczeństwo zmęczenia i inne eseje, przeł. Marcin Hernas, Wydawnictwo Krytyka Polityczna, Warszawa 2022
Jason Stanley, Jak działa faszyzm, przeł. Antoni Gustowski, Aleksandra Stelmach Wydawnictwo Krytyka Polityczna, Warszawa 2022
Kultura Liberalna (Warszawa)
Hubert Czyżewski, Kołakowski i poszukiwanie pewności, Wydawnictwo Znak, Kraków 2022
Jarosław Kurski, Dziady i dybuki, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2022
Tomasz Sawczuk, Pragmatyczny liberalizm. Richard Rorty i filozofia demokracji, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Fundacja Kultura Liberalna Warszawa 2022
Tomasz Stawiszyński, Reguły na czas chaosu, Wydawnictwo Znak, Kraków 2022
Jan-Werner Müller, Demokracja rządzi, przeł. Tomasz Sawczuk, Fundacja Kultura Liberalna, Warszawa 2022
Elie Wiesel, Noc, przeł. Hanny Abramowicz, Wydawnictwo Kompania Mediowa, Warszawa 2022
Le monde diplomatique (Warszawa)
Cała siła jaką czerpie na życie. Świadectwa, relacje, pamiętniki osób LGBTQ+, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2022
Agnieszka Kościańska, Michał Petryk, Odejdź, Rzecz o polskim rasizmie, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2022
Iwona Krupecka, Kartezjusz i kanibale, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2022
Mike Davis, Późnowiktoriańskie holokausty. Głód, el nino i tworzenie Trzeciego Świata, tłum. Paweł Szadkowski, Wydawnictwo Glowbook, Sieradz 2022
Silvia Federici, Poza granicą skóry, tłum. Joanna Bednarek, Wydawnictwo Książka i Prasa, Warszawa 2022
David Graeber, Dawid Wengrow, Narodziny wszystkiego. Nowa historia ludzkości, przeł. Robert Filipowski, Wydawnictwo Zysk i s-ka, Poznań 2022
Liberté (Łódź)
Leszek Koczanowicz, Niedokończone polityki. Demokracja, populizm, autokracja, Wydawnictwo Pasaże, Kraków 2022
Agnieszka Kościańska, Michał Petryk, Odejdź. Rzecz o polskim rasizmie, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2022
To wróci. Przeszłość i przyszłość pandemii, red. Przemysław Czapliński, Joanna B. Bednarek, Wydawnictwo Książka i Prasa, Warszawa 2022
Luc Boltanski, Ève Chiapello, Nowy duch kapitalizmu, przeł. Filip Rogalski, Oficyna Naukowa, Warszawa 2022
Timothy Garton Ash, Obrona liberalizmu, przekł. Anna Halberstat i inni, Fundacja Kultura Liberalna, Warszawa 2022
Adam Gopnik, Manifest nosorożca. Rozprawa z liberalizmem, przeł. Piotr Beniuszys, Fundacja Liberté, Łódź 2022
NN6T (Warszawa)
Atlas wszystkich mieszkańców, red. Aleksandra Litorowicz, Fundacja Puszka, Warszawa 2022
Joanna Erbel, Wychylone w przyszłość. Jak zmienić świat na lepsze, Wysoki Zamek, Poznań 2022
Jak rozmawiać o antyfaszyzmie przy wspólnym stole?, red. Sebastian Cichocki, Jakub Depczyński, Marianna Dobkowska, Bogna Stefańska, Kuba Szreder, Biuro Usług Postartystycznych/Bęc Zmiana, Warszawa 2022
Grzegorz Piątek, Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920–1939, W.A.B., Warszawa 2022
Tomasz Stawiszyński, Reguły na czas chaosu, Wydawnictwo Znak, Kraków 2022
W przejściu. 43 teksty o architekturze i przestrzeni. Wybór esejów i wywiadów z kwartalnika „Autoportret. Pismo o dobrej przestrzeni” 2002-2022, red. Dorota Leśniak-Rychlak, Marcin Wicha, Małopolski Instytut Kultury, Kraków 2022
David Graeber, Dawid Wengrow, Narodziny wszystkiego. Nowa historia ludzkości, przeł. Robert Filipowski, Wydawnictwo Zysk i s-ka, Poznań 2022
Sharon Rotbard, Białe miasto, czarne miasto. Architektura i wojna w Tel Awiwie i Jafie, przeł. Katarzyna Makaruk, Wydawnictwo Filtry, Warszawa 2022 , Białe miasto, czarne miasto. Architektura i wojna w Tel Awiwie i Jafie, przeł. Katarzyna Makaruk, Filtry, 2022
Pressje (Kraków)
Jan Maciejewski, Milczenie katedry. Felietony i portrety, Teologia Polityczna, Warszawa 2022
Tomasz Stawiszyński, Reguły na czas chaosu, Wydawnictwo Znak, Kraków 2022
Rafał Ziemkiewicz, Wielka Polska, Fabryka Słów, Warszawa 2022
Hannah Arendt, Kryzys republiki, przeł. Piotr Nowak, Fundacja Augusta hr. Cieszkowskiego, Warszawa 2022 (Biblioteka Kwartalnika Kronos)
Tomáš Halík, Popołudnie chrześcijaństwa. Odwaga do zmiany, przeł. Tomasz Maćkowiak, Kraków 2022
Michel Houellebecq, Unicestwienie, przeł. Beata Geppert, W.A.B., Warszawa 2022
Przegląd Polityczny (Gdańsk)
Hubert Czyżewski, Kołakowski i poszukiwanie pewności, Wydawnictwo Znak, Kraków 2022
Tadeusz Klimowicz, Pożegnanie z Rosją, Wydawnictwo Paśny Buriat, Kielce 2022
Marcin Napiórkowski, Naprawić przyszłość, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2022
Timothy Garton Ash, Obrona liberalizmu, przekł. Anna Halberstat i inni, Fundacja Kultura Liberalna, Warszawa 2022
Ralf Dahrendorf, Pokusy wyzbycia się wolności. Intelektualiści w czasach próby, przeł. Adam Romaniuk, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2022
Adam Gopnik, Manifest nosorożca. Rozprawa z liberalizmem, przeł. Piotr Beniuszys, Fundacja Liberté, Łódź 2022
Res Publica Nowa (Warszawa)
Sylwia Czubkowska, Chińczycy trzymają nas mocno. Pierwsze śledztwo o tym, jak Chiny kolonizują Europę, w tym Polskę, Wydawnictwo Znak, Kraków 2022
Witold Jurasz, Demony Rosji, Wydawnictwo Czerwone i Czarne, Warszawa 2022
Grzegorz Piątek, Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920–1939, W.A.B., Warszawa 2022
George Friedman, Następne 100 lat. Prognoza na XXI wiek, przeł. Maciej Antosiewicz, Wydawnictwo Zysk i s-ka, Poznań 2022
John Green, Antropocen Twój i mój świat, przeł. Zbigniew Zawadzki, Wydawnictwo Bukowy Las, Wrocław 2022
Diamond Jared, Trzeci szympans. Ewolucja i przyszłość zwierzęcia zwanego człowiekiem, przeł. January Weiner, Copernicus Center Press, Kraków 2022
Więź (Warszawa)
Konstanty Gebert, Ostateczne rozwiązania. Ludobójcy i ich dzieło, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2022
Andrzej Friszke, Zawód: historyk, rozmawiają Jan Olaszek i Tomasz Siewierski, Wydawnictwo Więź
Karolina Wigura, Tomasz Terlikowski, Polka ateistka kontra Polak katolik, Fundacja Kultura Liberalna, Warszawa 2022
Annie Ernaux, Lata, przeł. Krzysztof Jarosz, Magdalena Budzińska, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec, 2022
Tomáš Halík, Popołudnie chrześcijaństwa. Odwaga do zmiany, przeł. Tomasz Maćkowiak, Kraków 2022
Michel Houellebecq, Unicestwienie, przeł. Beata Geppert, W.A.B., Warszawa 2022
Znak (Kraków)
Jarosław Kurski, Dziady i dybuki, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2022
Marcin Napiórkowski, Naprawić przyszłość, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2022
Alicja Urbanik-Kopeć, Matrymonium. O małżeństwie nieromantycznym, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2022
David Graeber, Dawid Wengrow, Narodziny wszystkiego. Nowa historia ludzkości, przeł. Robert Filipowski, Wydawnictwo Zysk i s-ka, Poznań 2022
Brian Porter-Szűcs, Wiara i ojczyzna. Katolicyzm, nowoczesność i Polska, przeł. Jan Dzierzgowski, Wydawnictwo Filtry, Warszawa 2022
Mykoła Riabczuk, Czternasta od końca. Opowieści o współczesnej Ukrainie, przeł. Kotyńska Katarzyna i inni, Wydawnictwo Znak, Kraków 2022
Zgłoszenia publiczności
KSIĄŻKI POLSKIE
Andrzej Andrysiak, Lokalsi. Nieoficjalna historia pewnego samorządu, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2022
Szymon Bujalski, Recepta na lepszy klimat. Zdrowsze miasta dla chorującego świata, Wysoki Zamek, 2022
Sylwia Chutnik, Tyłem do kierunku jazdy, Wydawnictwo Znak, 2022
Ivan Davydenko, Halal, Wydawnictwo papierwdole, 2022
Joanna Erbel, Wychylone w przyszłość. Jak zmienić świat na lepsze, Wysoki Zamek 2022
Jakub Gałęziowski, Niedopowiedziane biografie. Polskie dzieci urodzone z powodu wojny, Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2022
Olga Gitkiewicz, Nie zdążę, Dowody na Istnienie 2017
Anna Goc, Głusza, Dowody na Istnienie 2022
Małgorzata Goca, Żyletkę zawsze noszę przy sobie, Filia 2022
Jerzy Haszczyński, Rzeźnia numer jeden i inne reportaże z Niemiec, Wydawnictwo Czarne 2022
Bartosz Jakubowski, Zderzenie czołowe. Historia katastrofy pod Szczekocinami, Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2022
Za pięć dwunasta koniec świata. Kryzys klimatyczno-ekologiczny głosem wielu nauk, red. Kasia Jasikowska, Michał Pałasz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2022
Katarzyna Jasiołek,Hanna Lachert. Wygoda ważniejsza niż piękno, Marginesy 2022
Łukasz Kamieński, Mimowolne cyborgi. Mózg i wojna przyszłości, Wydawnictwo Czarne 2022
Remigiusz Kijak, CripSex. Ekspresje seksualne osób z niepełnosprawnością intelektualną, Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2022
Tadeusz Klimowicz, Pożegnanie z Rosją, Wydawnictwo Paśny Buriat 2022
Grzegorz W. Kołodko, Wojna i pokój, Wydawnictwo Naukowe PWN
Agnieszka Kościańska, Michał Petryk, Odejdź. Rzecz o polskim rasizmie, Wydawnictwo Krytyki Polityczne 2022
Janina Koźbiel, Słowo i płeć. Rozmowy Janiny Koźbiel, Wydawnictwo JanKa 2022
Ewa Koźmińska-Frejalk, Po Zagładzie. Praktyki asymilacyjne ocalałych jako strategie zadomawiania się w Polsce (1944/45–1950), Żydowski Instytut Historyczny 2022
Jan Król, Życie polityką naznaczone, Wydawnictwo Nieoczywiste 2022
Michał Lubina, Niedźwiedź w objęciach smoka. Jak Rosja została młodszym bratem Chin, Wydawnictwo Otwarte 2022
Andrzej Marzec, Antropocień. Filozofia i estetyka po końcu świata, PWN 2021
Jan Mencwel, Betonoza. Jak się niszczy polskie miasta, Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2020
Julia Mendel, Walka naszego życia. Moja praca z Zełenskim, ukraińskie zmagania o demokrację i co to wszystko znaczy dla świata, Wydawnictwo Agora 2022
Anna Mierzyńska, Efekt niszczący. Jak dezinformacja wpływa na nasze życie, Wydawnictwo Agora 2022
Andrzej Muszyński, Dom ojców, Wydawnictwo Agora 2022
Marcin Napiórkowski, Naprawić przyszłość. Dlaczego potrzebujemy lepszych opowieści, żeby uratować świat, Wydawnictwo Literackie 2022
Nekroprzemoc. Polityka, kultura i umarli, red. Jakub Orzeszek, Stanisław Rosiek, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria 2022
Szymon Pękała, Wojna idei. Myśl po swojemu, Wydawnictwo Znak 2022
Patryk Pufelski, Pawilon małych ssaków, Karakter 2022
Adam Robiński, Pałace na wodzie. Tropem polskich bobrów, Wydawnictwo Czarne 2022
Karolina Rogalska, Bez wstydu. Sekspraca w Polsce, Wydawnictwo Poznańskie 2022
Cezary Rudnicki, Etyka przeciwko moralności. Foucaultowskie studia nad starożytnością i wczesnym średniowieczem, Wydawnictwo Benedyktynów Tyniec 2022
Zyta Rudzka, Ten się śmieje, kto ma zęby, Wydawnictwo W.A.B 2022
Piotr Sadzik, Regiony pojedynczych herezji. Marańskie wyjścia w prozie polskiej XX wiek, Austeria 2022
Jakub Sieczko, Pogo, Dowody na Istnienie 2022
Tomasz Stawiszyński, Reguły na czas chaosu, Wydawnictwo Znak 2022 – 3 zgłoszenia
Karolina Sulej, Ciałaczki. Kobiety, które wcielają feminizm, Wydawnictwo Znak 2022
Patryk Szaj, Pamiętnik z końca świata (jaki znamy), Wydawnictwo Wolno 2022
Ishabel Szatrawska, Żywot i śmierć pana Hersza Libkina z Sacramento w stanie Kalifornia, Wydawnictwo Cyranka 2022
Katarzyna Szaulińska, Czarna ręka, zsiadłe mleko, Filtry 2022
Ziemowit Szczerek, Wymyślone miasto Lwów, Wydawnictwo Czarne 2022
Wit Szostak, Szczelinami, Wydawnictwo Powergraph 2022
Rusłan Szoszyn, Lodołamaczka. Swiatłana Cichanouska, Wydawnictwo Literackie 2022
Agnieszka Szpila, Heksy, Wydawnictwo W.A.B 2021
Marek Szymaniak, Zapaść. Reportaże z mniejszych miast , Wydawnictwo Czarne 2021
Tomasz Terlikowski, Karolina Wigura, Polka ateistka kontra Polak katolik, Fundacja Kultura Liberalna 2022
Szczepan Twardoch, Chołod, Wydawnictwo Literackie, 2022
Alicja Urbanik-Kopeć, Matrymonium. O małżeństwie nieromantycznym, Wydawnictwo Czarne 2022
Ewa Wanat, Pieprzyć wstyd. Historia rewolucji seksualnej, Filtry 2022
Katarzyna Waniek, Ucieczka jako przyczyna mobilności Europejczyków. Socjolingwistycznie ugruntowana analiza procesów społecznych w relacjach autobiograficznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2020
Jan Wasiewicz, Pamięć. Chłopi. Bunt, Książka i Prasa, 2021
Cezary Wąs, Cień Boga w ogrodzie filozofa. Parc de La Villette w Paryżu w kontekście filozofii chory, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2021
Ilona Wiśniewska, Migot, Wydawnictwo Czarne 2022
Bartosz Wójcik, Wojna i motłoch. Sprzeczności nowoczesne w filozofii Hegla, Universitas 2022
Andrzej Wronka, Iluzja, Novae Res 2022
Anna Wylęgała, Był dwór, nie ma dworu. Reforma rolna w Polsce, Wydawnictwo Czarne 2021
Filip Zawada, Weź z nią zatańcz, Wydawnictwo Znak 2022
Mark Fisher, Realizm kapitalistyczny. Czy nie ma alternatywy?, przeł. Andrzej Karalus, Książka i Prasa 2022
David Graeber, Dawid Wengrow, Narodziny wszystkiego. Nowa historia ludzkości, przeł. Robert Filipowski, Wydawnictwo Zysk i s-ka 2022
Agnieszka Graff, Elżbieta Korolczuk, Kto się boi gender? Prawica, populizm i feministyczne strategie oporu, przeł. Michał Sutowski, Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2022
Brian Porter-Szűcs, Wiara i ojczyzna. Katolicyzm, nowoczesność i Polska, przeł. Jan Dzierzgowski, Filtry 2022
Kate Rawoth, Ekonomia obwarzanka. Siedem sposobów myślenia o ekonomii XXI wieku, przeł. Aleksandra Paszkowska, Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2021
Shoshana Zuboff, Wiek kapitalizmu inwigilacji, przeł. Alicja Unterschuetz, Zysk i S-ka 2020
Pytania o tożsamość – zarówno jednostkową, jak i zbiorową – pojawiają się najczęściej w kontekście przełomowych zmian. Paradoksalnie kwestia tożsamości powstaje zatem w sytuacjach „nietożsamości”, gdy przechodzimy od jednej autoidentyfikacji do drugiej lub gdy dopiero walczymy o uznanie jakiegoś nowego samookreślenia. Czy w dzisiejszej, tak szybko się zmieniającej, Polsce mamy do czynienia z tego typu poruszeniem?
Niewątpliwie ostatnie dekady były czasem coraz silniejszej politycznej artykulacji tożsamości płciowych, seksualnych i kulturowych. Dane ekonomiczne pokazują jednak, że jest to także okres rosnących nierówności. Czy trwający już od niemal dekady ludowy zwrot w humanistyce (zwłaszcza w historiografii) jest próbą przepracowania tych ostatnich zmian przez przywrócenie języka klasowego do polskich autointerpretacji czy też jego stawką są raczej kwestie kulturowe związane z opowieściami o własnym pochodzeniu? Jest to pytanie istotne w kontekście pojawiających się – zwłaszcza na lewicy – głosów, że różnice tożsamościowe i kulturowe tylko wtedy mogą odgrywać pozytywną rolę w uniwersalistycznej i równościowej polityce, gdy ich podstawą pozostaje klasa. Czy tak jest rzeczywiście? Czy w ogóle teza o deficycie języka klasowego w polskich autodiagnozach, politykach i dyskusjach jest prawdziwa? A może w debacie publicznej brak innych składowych i określeń naszych zbiorowych tożsamości, które pozwoliłby właściwie rozpoznać i uświadomić sobie zachodzące w Polsce zmiany?
Zapraszamy na pierwszą z cyklu debat z autorami książek nominowanych do finału Nagrody im. Marcina Króla 2024. Punktem odniesienia do dyskusji będą książki Renaty Lis „Moja ukochana i ja” (Wydawnictwo Literackie) oraz Magdy Szcześniak „Poruszeni. Awans i emocje w socjalistycznej Polsce” (Krytyka Polityczna).
W dyskusji udział wzięli:
Piotr Kaszczyszyn (Klub Jagielloński)
Renata Lis (autorka książki-finalistki „Moja ukochana i ja”, Wydawnictwo Literackie)
Paulina Małochleb (Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie)
Magda Szcześniak (autorka książki-finalistki „Poruszeni. Awans i emocje w socjalistycznej Polsce”, Krytyka Polityczna)
Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego).
Celem ustanowionej i przyznanej po raz pierwszy w 2022 roku przez Fundację Batorego Nagrody im. Marcina Króla jest wspieranie rozwoju debaty publicznej poprzez zachętę do pogłębionej refleksji nad zjawiskami i trendami współczesności oraz wyzwaniami przyszłości, tworzenia nowych idei i prób opisu rzeczywistości, poszukiwania odpowiedzi na kryzys demokracji oraz wartości demokratycznych oraz poszerzania przestrzeni intelektualnego dyskursu ponad podziałami.
Na początku marca Kapituła Nagrody wybrała pięć książek-finalistek trzeciej edycji konkursu. Zwycięski tytuł ogłoszony zostanie 23 maja. Przed ogłoszeniem książki-laureatki tegorocznej Nagrody Fundacja Batorego organizuje publiczne debaty z autorami książek nominowanych do Nagrody oraz innymi ważnymi uczestniczkami i uczestnikami polskiej debaty intelektualnej.
Transmisja na żywo tłumaczona na polski język migowy będzie dostępna na profilu Fundacji Batorego na Facebooku.
Zapraszamy do dyskusji!
Edwin Bendyk – prezes Fundacji im. Stefana Batorego. Dziennikarz, pisarz i publicysta związany z tygodnikiem „Polityka”. Wykłada w Graduate School for Social Research PAN i Collegium Civitas, gdzie współtworzył Ośrodek Badań nad Przyszłością. Członek European Council on Foregin Relations. Autor m. in. książek „Bunt sieci” (2012) oraz „W Polsce, czyli wszędzie. Rzecz o upadku i przyszłości świata” (2020).
Piotr Kaszczyszyn – redaktor naczelny portalu opinii Klubu Jagiellońskiego. Współtwórca podcastu „Kultura poświęcona”. Były redaktor naczelny czasopisma idei „Pressje”.
Renata Lis – autorka nagradzanych książek: „Ręka Flauberta”; „W lodach Prowansji. Bunin na wygnaniu”; „Lesbos”; „Moja ukochana i ja”. Współpracuje z „Książkami. Magazynem do czytania” i „Dwutygodnikiem”. Felietonistka tygodnika „Polityka”.
Paulina Małochleb – dr, krytyczka, badaczka literatury i wykładowczyni. Laureatka Nagrody Prezesa Rady Ministrów, stypendystka NCK „Młoda Polska”. Autorka książki „Przepisywanie historii” oraz bloga ksiazkinaostro.pl. W Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie kieruje Ośrodkiem Komunikacji. Publikuje w „Przekroju”, „Polityce” i Krytyce Politycznej. Wykłada na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Magda Szcześniak – dr, kulturoznawczyni i historyczka kultury, adiunktka w Instytucie Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Autorka książek „Normy widzialności. Tożsamość w czasach transformacji” (2016) oraz „Poruszeni” (2023). Stypendystka Fundacji Fulbrighta, Narodowego Centrum Nauki, Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Laureatka Nagrody Naukowej „Polityki” w dziedzinie nauk humanistycznych (2017).
29 maja po raz czwarty wręczyliśmy Nagrodę im. Marcina Króla za najlepszą opublikowaną w 2024 roku polską książkę z dziedziny historii idei i badań nad przyszłością, filozofii i myśli społecznej i politycznej, refleksji nad cywilizacją i kulturą, wprowadzającą nowe idee, koncepcje czy sposoby myślenia. Nagroda dla autora wynosi 50 000 zł.
Do finału Nagrody nominowanych było pięć książek:
• Michał Bilewicz, Traumaland. Polacy w cieniu przeszłości, Wydawnictwo Mando, Kraków 2024
• Michał Brzeziński, Paweł Bukowski, Jakub Sawulski, Nierówności po polsku. Dlaczego trzeba się nimi zająć, jeśli chcemy dobrej przyszłości nad Wisłą, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2024
• Karolina Ćwiek-Rogalska, Ziemie. Historie odzyskiwania i utraty, Wydawnictwo RN, 2024
• Eliza Kącka, Wczoraj byłaś zła na zielono, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2024
• Tomasz Szerszeń, Być gościem w katastrofie, Wydawnictwo Czarne i Dom Spotkań z Historią, Wołowiec 2024
Wręczeniu Nagrody towarzyszyła debata Wspólnota mimo lęku, w której udział wzięli:
• Laureat/ka Nagrody im. Marcina Króla 2025
• Anna Giza-Poleszczuk – socjolożka, Uniwersytet Warszawski
• Andrzej Leder – filozof, psychoterapeuta, Polska Akademia Nauk
Prowadzenie: Anna Materska-Sosnowska (członki zarządu Fundacji Batorego, Uniwersytet Warszawski).
W obliczu narastających globalnych i lokalnych kryzysów – od wojny za wschodnią granicą, przez migracje po zmiany klimatyczne – coraz silniej odczuwamy lęk o przyszłość. Lęk, którego szczególnie istotną postacią wydaje się obawa klasy średniej przed utratą statusu społecznego, jest emocją podsycaną, a jednocześnie rozgrywaną przez populistycznych polityków, którzy dzielą społeczeństwo i wskazują mu wrogów. Czy w takiej atmosferze strachu możliwe jest budowanie silnej odpornej wspólnoty obywatelskiej? Jak ten instrumentalizowany lęk wpływa na nasze rozumienie i praktykowanie obywatelstwa? Jakie mechanizmy społeczne i polityczne mogą wzmacniać więzi wspólnotowe oraz budować odporność na destrukcyjny wpływ lęku w czasach kryzysu? Czy w obliczu wspólnych wyzwań jesteśmy w stanie przekroczyć podziały oraz budować przyszłość opartą na solidarności i współpracy?
Więcej informacji o Nagrodzie im. Marcina Króla na naszej stronie.
Na drugiej debacie z udziałem autorów książek nominowanych finału do Nagrody im. Marcina Króla za rok 2021 spotkaliśmy się w Krakowie w Międzynarodowym Centrum Kultury. Rozmawialiśmy o wzorcach polskich modernizacji. Przez większość ostatnich 250 lat, podczas których kolejne fale nowoczesności i oświecenia sięgały terenów Polski, była ona pozbawiona własnej państwowości. W rezultacie w historiografii i debacie publicznej utrwaliło się rozumienie modernizacji jako obcego prądu imitacyjnie przyswajanego w kraju przedstawianym jako zacofany i niesamodzielny. Narracja ta nie odpowiada jednak złożoności naszej historii. Żadne elementy modernizacji – ani te związane z emancypacją, ani te gospodarcze czy technologicznie – nie przyjęłyby się, gdyby wśród Polek i Polaków nie było licznych pionierów nowoczesności. Ponadto czas zaborów dawno już minęły – mamy XXI wiek i liczne doświadczenia z modernizacją przeprowadzaną pod egidą własnego państwa.
Kto przeprowadzał polskie modernizacje? Przede wszystkim zaś do kogo należeć będzie sprawstwo w nadchodzącej zielonej modernizacji Polski? Czy zmianę tą będziemy wdrażać na zasadzie imitacji czy też nasz kraj ma szanse odegrać w niej rolę twórczą? Kim byli historycznie i kim będą w przyszłości głowni aktorzy polskich transformacji? Czy są to klasy? Kapitał? Państwo?
W dyskusji udział wzięli:
Paulina Małochleb (Wydział Polonistyki UJ, Międzynarodowe Centrum Kultury)
Rafał Matyja (autor książki-finalistki „Miejski grunt. 250 lat polskiej gry z nowoczesnością”, Karakter)
Kacper Pobłocki (autor książki-finalistki „Chamstwo”, Wydawnictwo Czarne)
Joanna Orlik (dyrektorka Małopolskiego Instytutu Kultury)
Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego).
Ustanowiona w tym roku przez Fundację Batorego Nagroda im. Marcina Króla ma wspierać rozwój debaty publicznej poprzez zachętę do pogłębionej refleksji nad zjawiskami i trendami współczesności oraz wyzwaniami przyszłości, tworzenia nowych idei i prób opisu rzeczywistości, poszukiwania odpowiedzi na kryzys demokracji oraz wartości demokratycznych oraz poszerzania przestrzeni intelektualnego dyskursu ponad podziałami.
W połowie kwietnia Kapituła Nagrody wybrała pięć książek-finalistek. Zwycięski tytuł ogłoszony zostanie 26 maja. Przed ogłoszeniem książki-laureatki tegorocznej Nagrody Fundacja Batorego organizuje dwie publiczne debaty z autorami książek nominowanych do Nagrody oraz innymi ważnymi uczestniczkami i uczestnikami polskiej debaty intelektualnej.
(Więcej informacji o Nagrodzie oraz lista nominowanych w tegorocznej edycji książek znajduje się tutaj)
Edwin Bendyk – prezes Fundacji im. Stefana Batorego. Dziennikarz, publicysta i pisarz, publicysta tygodnika „Polityka”. Wykłada w Graduate School for Social Research PAN i Collegium Civitas, gdzie współtworzył Ośrodek Badań nad Przyszłością. Członek European Council on Foregin Relations. Autor m. in. książek „W Polsce, czyli wszędzie. Rzecz o upadku i przyszłości świata” (2020) i „Bunt sieci” (2012).
Paulina Małochleb – dr, współpracowniczka Katedry Krytyki Współczesnej na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autorka monografii „Przepisywanie historii. Powstanie styczniowe w powieści polskiej w perspektywie pamięci kulturowej” (2014). Laureatka Nagrody Prezesa Rady Ministrów i Fundacji Nauki Polskiej. Publikuje w Krytyce Politycznej”, „Przekroju”, dwutygodnik.com
Rafał Matyja – dr hab., historyk, politolog i publicysta, wykładowca Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Redaktor naczelny kwartalnika „Praktyka Polityczna”. W 1993 sekretarz Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego. Zajmuje się polskim systemem partyjnym, elitami politycznymi i samorządem terytorialnym. Publicysta, stały współpracownik „Tygodnika Powszechnego” i „Nowej Konfederacji”. Autor wielu książek. Ostatnio wydał „Miejski grunt. 250 lat polskiej gry z nowoczesnością” (2021), „Wyjście awaryjne. O zmianie wyobraźni politycznej” (2018) oraz „Wybory 2014-2015 a przemiany elit politycznych Trzeciej Rzeczpospolitej” (2016).
Kacper Pobłocki – dr hab. antropolog społeczny i historyczny, pracownik naukowym Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych UW, wcześniej studiował i pracował m.in. w Central European University w Budapeszcie oraz w City University of New York. Autor książek „Kapitalizm. Historia krótkiego trwania” (2017) oraz „Chamstwo” (2021). „Współautor Anty-bezradnika przestrzennego” (2013, z Lechem Merglerem i Maciejem Wudarskim) oraz „Architektury niezrównoważonej” (2016, z Bogną Świątkowską). Napisał wiele artykułów i opracowań z zakresu antropologii i socjologii miasta. W latach 2009–2014 wspomagał powstawanie i rozwój ruchów miejskich w Polsce, m.in. jako koordynator merytoryczny pierwszego Kongresu Ruchów Miejskich.
Joanna Orlik – dyrektorka Małopolskiego Instytutu Kultury; z instytucją związana od 2002 r. Z wykształcenia polonistka, w 2007 roku obroniła pracę doktorską na Wydziale Polonistyki UJ poświęconą znaczeniu polskiej kultury w Rosji radzieckiej w latach odwilży. Założycielka i pierwsza redaktorka naczelna kwartalnika „Autoportret. Pismo o dobrej przestrzeni”. Pracowała m.in. dla Stowarzyszenia Willa Decjusza w Krakowie, Związku Miast Polskich oraz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Debata Fundacji Batorego i Wrocławskiego Instytutu Kultury
Można zaryzykować tezę, że przynajmniej od początków XXI wieku podstawą kultury i siłą napędzającą spory polityczne naszych społeczeństw stał się mniej lub bardziej skutecznie wypierany strach. Świadczy o tym zarówno bogactwo postapokaliptycznych wizji we współczesnych filmach, serialach i powieściach, jak i sukcesy konserwatywnych populistów, którzy w kolejnych krajach obiecują uchronić lud przed upadkiem, przywracając tradycyjne wartości i tożsamość. Lęk od początku towarzyszył nowoczesności, która właśnie po to, by uwolnić człowieka od strachu, napędza wciąż przyśpieszającą zmianę świata i rozbija naturalne wspólnoty oparte na więzach krwi, religii czy tradycji. Wydaje się jednak, że ta dawno już rozpoznana „dialektyka oświecenia” osiąga właśnie punkt kulminacyjny w postaci katastrofy klimatyczną. Zajmuje ona w zbiorowej świadomości miejsce centralne, ale też paraliżujące. Ślady kryzysu ekologicznego dostrzegalne są w większości zjawisk koncentrujących naszą uwagę – od martwej Odry przez kryzysy migracyjne po rosnące ceny oraz toczącą się za naszą wschodnią granicą wojnę, która jest przecież także imperialną walką o zasoby. Jednocześnie wszystko wskazuje na to, że kwestie klimatyczne będą wielkim nieobecnym rozpoczynającej się kampanii wyborczej. Trudno się temu dziwić, jeśli często nie umiemy o nich rozmawiać nawet z bliskimi.
Czy strach faktycznie charakteryzuje dzisiejszą kulturę i organizuje sferę polityczną? Jak sprawić, by zagrożenie jednoczyło i mobilizowało do działania, a nie dzieliło i paraliżowało? Jak strachy globalne przekładają się na te lokalne? Jeśli kryzys klimatyczny wymaga, byśmy nauczyli się myśleć i opowiadać o przyszłości ludzkości, to jakie miejsce w tych opowieściach znaleźć dla wspólnot narodowych?
W dyskusji udział wzięli:
Leszek Koczanowicz (autor książki-finalistki Nagrody im. Marina Króla Niedokończone polityki. Demokracja, populizm, autokracja, Wydawnictwo Pasaże)
Marcin Napiórkowski (autor książki-finalistki Nagrody im. Marcina Króla Naprawić przyszłość. Dlaczego potrzebujemy lepszych opowieści, żeby uratować świat, Wydawnictwo Literackie)
Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego).
Ustanowiona i przyznana po raz pierwszy w ubiegłym roku przez Fundację Batorego Nagroda im. Marcina Króla ma wspierać rozwój debaty publicznej poprzez zachętę do pogłębionej refleksji nad zjawiskami i trendami współczesności oraz wyzwaniami przyszłości, tworzenia nowych idei i prób opisu rzeczywistości, poszukiwania odpowiedzi na kryzys demokracji oraz wartości demokratycznych oraz poszerzania przestrzeni intelektualnego dyskursu ponad podziałami.
Na początku marca Kapituła Nagrody wybrała pięć książek-finalistek drugiej edycji konkursu. Zwycięski tytuł ogłoszony zostanie 25 maja. Przed ogłoszeniem książki-laureatki tegorocznej Nagrody Fundacja Batorego organizuje w różnych miastach publiczne debaty z autorami książek nominowanych do Nagrody oraz innymi ważnymi uczestniczkami i uczestnikami polskiej debaty intelektualnej.
(Więcej informacji o Nagrodzie oraz lista nominowanych w tegorocznej edycji książek znajduje się tutaj)
Edwin Bendyk – prezes Fundacji im. Stefana Batorego. Dziennikarz, pisarz i publicysta związany z tygodnikiem „Polityka”. Wykłada w Graduate School for Social Research PAN i Collegium Civitas, gdzie współtworzył Ośrodek Badań nad Przyszłością. Członek European Council on Foregin Relations. Autor m. in. książek W Polsce, czyli wszędzie. Rzecz o upadku i przyszłości świata (2020) oraz Bunt sieci (2012).
Leszek Koczanowicz – prof. dr hab., politolog, filozof, psycholog. Zajmuje się filozofią polityki, koncepcjami demokracji i etyką polityki. Interesuje się filozofią kultury, kulturą współczesną oraz sztuką współczesną. Prowadził badania i wykłady na wielu uczelniach zagranicznych, w tym na Uniwersytecie Columbia, Uniwersytecie w Berkeley, Uniwersytecie w Buffalo oraz Uniwersytecie w Oxfordzie. Autor wielu książek, m.in. Wspólnota i emancypacje. Spór o społeczeństwo postkonwencjonalne (2005), Politics of Time. Dynamics of Identity in Post-Communist Poland (2008), Lęk nowoczesny. Eseje o demokracji i jej adwersarzach (2011), Polityka dialogu. Demokracja niekonsensualna i wspólnota krytyczna (2015), Lęk i olśnienie: eseje o kulturze niepokoju (2020) i najnowszej Niedokończone polityki. Demokracja, populizm, autokracja (2022). Laureat konkursu MISTRZ Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej.
Marcin Napiórkowski – dr hab., semiotyk kultury, badacz współczesnych mitów, pamięci zbiorowej i kultury popularnej. Wykłada w Instytucie Kultury Polskiej UW. Publikuje w „Tygodniku Powszechnym”, „Tygodniku Powszechnym”, „Krytyce Politycznej”, „Więziach”, „Znaku” i „Gazecie Wyborczej”. Pomysłodawca i współscenarzysta rapowego musicalu „1989”. Prowadzi blog mitologiawspolczesna.pl. Autor książek Naprawić przyszłość (2022), Turbopatriotyzm (2019), Kod kapitalizmu (2019), Mitologia współczesna (2013), Powstanie Umarłych. Historia pamięci 1944-2014 (2016) oraz Władza wyobraźni (2014).
Agnieszka Wolny-Hamkało – poetka, autorka powieści, sztuk teatralnych i książek dla dzieci. Ostatnio wydała książkę z wierszami Raster Lichtensteina. Autorka antologii opowiadań, kuratorka Międzynarodowego Festiwalu Opowiadania. Nominowana do Nagrody Literackiej Gdynia za Spamy miłosne, laureatka nagrody PS IBBY za Lato Adeli (Książka Roku 2019). Nominowana do nagrody Literacka Podróż Hestii za powieść Po śladach. Tłumaczka ukraińskiej poetki Hanny Osadko ( wyd. Pogranicze). Redaktorka i współzałożycielka społeczno-poetyckiego pisma „Zakład”. Jej sztuki były wystawiane m.in. w Teatrze Polskim, Teatrze Dramatycznym im. Szaniawskiego, Teatrze Muzycznym Capitol, Teatrze Grotowskiego (w ramach MFO). „Dzień dobry, wszyscy umrzemy” zekranizowano w cyklu Teatroteka. Doktorantka IBL PAN. Członkini zespołu badawczego Archiwum Kobiet IBL PAN. Od trzech lat prowadzi interdyscyplinarne seminaria humanistyczne we Wrocławiu. Naukowo zajmuje się kampem w nowej poezji polskiej.