14.09.2023
Recentralizacja państwa postępuje
W 2022 nastąpiło dalsze ograniczenie autonomii gmin i miast na prawach powiatu. Opracowany przez ekspertów Fundacji Batorego system wskaźników – Indeks Samorządności – spadł z 55,74 w 2021 do 51,91 w 2022. Dla porównania Indeks Samorządności dla roku 2014 wynosił 73,6. W 2022 największy spadek autonomii lokalnej dotyczył siły politycznej samorządu, w drugiej kolejności siły ustrojowej, a w stosunkowo niewielkim stopniu – potencjału zadaniowo-finansowego. Jako uzupełnienie raportu eksperci opracowali również interaktywną mapę pokazującą autonomię finansową każdej z gmin w Polsce.
Fundacja Batorego publikuje drugą edycję Indeksu Samorządności, opracowanego w oparciu o dane za rok 2022. Autorzy Indeksu – dr hab. Marta Lackowska, dr Radomir Matczak, prof. dr hab. Paweł Swianiewicz, dr hab. Dawid Sześciło oraz dr Katarzyna Wojnar – zbadali siłę i sprawczość samorządu lokalnego w 3 obszarach:
Potencjał zadaniowo-finansowy
Pod kątem autonomii realizacji zadań samorządowych nie doszło w 2022 roku do znaczących zmian, choć takie były proponowane (np. dwie nowelizacje ustawy o oświacie zawetowane przez prezydenta). Co ważne, porównując z sytuacją w 2014 roku, nie zauważyliśmy wzrostu samodzielności lokalnej w żadnej badanej dziedzinie.
Ubiegły rok przyniósł dalsze pogorszenie warunków finansowania zadań przez samorządy. Realny strumień dochodów JST zmniejszył się względem 2021 roku. Wymusiło to kolejne cięcia w finansowaniu istotnych zadań (np. transportu publicznego). Zdecydowanie obniżyła się także faktyczna zdolność samodzielnego inwestowania przez JST. Aż 147 gmin, w tym 19 miast na prawach powiatu, nie zanotowało nadwyżki operacyjnej netto.
Potwierdza się, że polski system finansowania samorządów źle radzi sobie z uwzględnianiem ich realnych potrzeb wydatkowych. Udział JST w całości wydatków publicznych spadł poniżej 30%, zmalało więc znaczenie sektora samorządowego w realizacji zadań publicznych. Uwagę zwraca fakt, że dochody z subwencji i dotacji zmniejszyły się bardziej niż dochody własne.
Siła polityczna
Głos samorządowy w procesie legislacyjnym słabnie. W 2022 roku ponad 40% ustaw dotyczących JST uchwalono z pominięciem opinii Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego. Poza tym odnotowaliśmy rosnącą względem ubiegłych lat liczbę przypadków, gdy pomijano KWRiST, gdyż stosowano tzw. ścieżkę poselską dla projektów ustaw.
Największy krajowy program wsparcia inwestycji samorządowych jest coraz odleglejszy od zasad przejrzystości, pomocniczości i partnerstwa. W 2022 roku rząd wybrał prawie 7 tys. projektów samorządowych o wartości blisko 40 mld PLN na podstawie decyzji pięciu anonimowych osób i arbitralnych decyzji premiera, bez możliwości odwołania się od nich.
Siła ustrojowa
Jakość nadzoru nad samorządami nadal się pogarsza. W okresie 2016–2022 ponad 1/3 zaskarżonych rozstrzygnięć nadzorczych – wydanych głównie przez wojewodów – została uchylona przez sądy administracyjne.
Pogłębia się destabilizacja systemu kontroli konstytucyjności aktów prawnych wpływających na sytuację samorządu terytorialnego, a rosnąca liczba sędziów powołanych przez tzw. neo-KRS zmniejsza pewność i trwałość orzeczeń wydawanych przez sądy administracyjne.
