Jak stwierdza jeden z raportów Narodów Zjednoczonych, „technologie, a nie tylko ich użytkownicy, wpływają na prawa człowieka, ponieważ oddziałują na kształtowanie polityk i mogą ograniczać prawa i wolności jednostek”. Ten sam dokument wyraźnie stwierdza, że „nie można lekceważyć długoterminowego wpływu niewłaściwego wykorzystania takich technologii na procesy demokratyczne i rządy prawa, zwłaszcza jeśli są one nadużywane do celów kontroli społeczeństwa.”
Zagrożenie dla wolności słowa
Ten trend widoczny jest również w Polsce, i co jeszcze ważniejsze – będzie nabierał znaczenia w kolejnych miesiącach. Przed polskim rządem wyzwanie w postaci wdrożenia przepisów dotyczących m.in. aktów o rynkach i usługach cyfrowych (Digital Markets Act, Digital Services Act). Ta ostatnia regulacja jest szczególnie istotna, gdyż bezpośrednio będzie wpływać na wolność debaty w internecie. Możemy spodziewać się, że rząd wróci do – krytykowanego również podczas debaty zorganizowanej przez Fundację – projektu ustawy o ochronie wolności słowa w internetowych mediach społecznościowych. Przypomnijmy tylko, że akt o usługach cyfrowych wprowadza obowiązek wyznaczenia niezależnego organu w krajach członkowskich, który będzie rozpatrywał odwołania od ograniczenia dostępu do treści lub blokowania kont użytkowników. Zapowiedziana przez Ministra Sprawiedliwości Rada Wolności Słowa, może nie spełniać warunku niezależności, a rząd może zyskać w roku wyborów duży wpływ na to, co jest publikowane w mediach społecznościowych.
Ryzyko wpływu na wynik wyborów
To nie jedyne wyzwanie związane z wyborami w kontekście wpływu technologii na kampanię wyborczą. Szeroko omówiliśmy to podczas zorganizowanej w lipcu debaty na temat roli mediów społecznościowych w procesie wyborczym. Eksperci wskazują na ryzyko ingerencji obcych rządów w kampanie w wyborach parlamentarnych i europejskich, szczególnie, że polskie przepisy wyborcze w niewystarczający sposób gwarantują przejrzystość udziału różnych aktorów w mobilizowaniu i demobilizowaniu grup wyborców. I tutaj trzeba śledzić dyskutowane na poziomie UE przepisy regulacji poświęconej przejrzystości reklamy politycznej w internecie, a później jej wdrożeniu do polskiej rzeczywistości. Zdecydowanie należałoby np. wzmocnić zasoby Państwowej Komisji Wyborczej, której zadaniem będzie weryfikowanie informacji o źródłach finansowania przekazów politycznych. Nie bez znaczenia pozostaje również potrzeba przeciwdziałania dezinformacji.
Nadmierna inwigilacja
W dalszym ciągu nie została wyjaśniona sprawa użycia Pegasusa m.in. w stosunku do osoby, która odpowiadała za kampanię wyborczą partii opozycyjnej w 2019 roku. W ogóle istnieje duży problem braku dostatecznej kontroli nad używaniem przez służby mechanizmów kontroli operacyjnej, co z kolei rodzi ryzyko inwigilacji polityków i przedstawicieli organizacji społecznej i wpływanie przez to na wynik wyborów. Dyskusja o reformie przepisów dotyczących kontroli czynności operacyjnych prowadzonych przez służby nie może odbywać się w oderwaniu od kontekstu coraz bardziej powszechnego używania narzędzi technologicznych do komunikacji.
Bezpieczeństwo w cyberprzestrzeni
Napaść Rosji na Ukrainę wzmocniła obawy przed zagrożeniami dla cyberbezpieczeństwa. Ataki mogą być wymierzane tak we władze państwowe i polityków, jak w organizacje społeczne działające na rzecz demokracji i ochrony praw człowieka. W związku z tym, należy wspierać rozwój kompleksowych polityk, uwzględniających skuteczność reakcji na zagrożenia ukierunkowane na różne grupy. Organizacje społeczne powinny budować swoje zasoby i kompetencje w zakresie identyfikowania zagrożeń, reagowania na nie i przeciwdziałanie ich skutkom.
Zautomatyzowana dyskryminacja
Nie można pomijać również aspektu związanego z popularyzacją wykorzystywania przez władze publiczne narzędzi technologicznych, które decydują o prawach i obowiązkach obywateli. Wprowadzony w trakcie tzw. reformy sądownictwa losowy system przydzielania sędziów do spraw budził duże kontrowersje w środowisku sędziowskim, a brak przejrzystości działania algorytmu losującego podważał i tak malejące zaufanie do wymiaru sprawiedliwości. Podobne narzędzia – podejmujące decyzje w sposób automatyczny – są już wykorzystywane do kontroli obywateli, czy to w zakresie prawidłowości płaconych podatków, czy kontroli wydatkowania pieniędzy pochodzących z pomocy przedsiębiorcom doświadczonym przez pandemię COVID-19. Jak wskazuje wiele przykładów z różnych państwa świata, wdrożenie narzędzi technologicznych w stosunkach państwo- obywatel może nieść za sobą wiele ryzyk dla dyskryminacji określonych grup społecznych lub osób.
Diagnoza i reakcja
Jak widać, wpływ technologii na demokrację i państwo ma przekrojowy charakter i dotyka wielu aspektów życia społecznego. By skutecznie przeciwdziałać tym problemom, ale też by w pełni wykorzystać pozytywny potencjał drzemiący w narzędziach technologicznych do poprawy przejrzystości władz czy wzmocnienia głosu lokalnych społeczności, potrzebujemy multidyscyplinarnego podejścia. W związku z tym, Fundacja im. Stefana Batorego podjęła decyzję o powołaniu Zespołu Eksperckiego ds. Technologii i Demokracji, w skład którego wchodzą osoby od lat zajmujące się różnymi aspektami funkcjonowania narzędzi technologicznych. Można zrozumieć ich wpływ na demokrację dopiero, gdy spojrzy się na nie z perspektywy socjologicznej, prawnej, społecznej czy wreszcie informatycznej. W tym samym – różnorodnym – duchu należy poszukiwać recept na skuteczne stawienie czoła wyzwaniom. Zespół będzie wspierać Fundację w jej działaniach, jak również wyniki jego prac będą przedstawiane decydentom oraz będą służyły organizacjom społecznych do skuteczniejszego zarządzania problemem wpływu technologii na ich działania.
Do Zespołu Eksperckiego ds. Technologii i Demokracji zostali zaproszeni:
Aleksandra Bis Doktorantka międzyuczelnianego programu ICT&Psychology, prowadzonego przez Uniwersytet SWPS i PJATK. Projektantka i społeczniczka. Współzałożycielka Dare IT – organizacji pomagającej kobietom wchodzić do branży IT, a firmom budować różnorodne zespoły.
dr Michał Boni (Uniwersytet SWPS)
Maciej Broniarz (Uniwersytet Warszawski, Securelex)
dr Helena Chmielewska-Szlajfer (Akademia im. Leona Koźmińskiego) socjolożka, adiunkt w Akademii Leona Koźmińskiego, Visiting Fellow w London School of Economics and Political Science
Sylwia Czubkowska (dziennikarka Spider’s Web+)
prof. Dariusz Jemielniak (Akademia Leona Koźmińskiego) Jest również wykładowcą stowarzyszonym z Berkman-Klein Center for Internet and Society, na Uniwersytecie Harvarda
Ewelina Kasprzyk (Dyrektor Programowa Instytutu Kościuszki, Redaktor Naczelna European Cybersecurity Journal)
dr Marta Klimowicz (Monterail), Jest doktorką socjologii internetu od ponad dziesięciu lat pracującą w branży IT. Interesuje się tematyką nowych technologii, ich wpływem na życie społeczne i strategiami radzenia sobie z konsekwencjami tego wpływu. Zainicjowała fundację BalansPL, wspierającą zwiększenie obecności kobiet w życiu publicznym.
Maciej Kuziemski (IE Center for the Governance of Change) specjalista zajmujący się rozwojem polityk cyfrowych.
dr Konrad Maj (Uniwersytet SWPS), kierownik Centrum Innowacji Społecznych i Technologicznych HumanTech
dr Kamil Mamak (Uniwersytet Helsiński, Uniwersytet Jagielloński) Doktor nauk prawnych oraz doktor nauk humanistycznych w zakresie filozofii. Asystent w Katedrze Prawa Karnego Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz postdoctoral researcher w grupie badawczej „Robophilosophy, AI Ethics, and Datafication” na Uniwersytecie Helsińskim.
Bartosz Paszcza (Klub Jagielloński), związany z sektorem prywatnym, wydawca i autor podcastu ScepTech
prof. Aleksandra Przegalińska (Akademia im. Leona Koźmińskiego, MIT) filozofka, badaczka rozwoju nowych technologii, zwłaszcza technologii zielonej i zrównoważonej, humanoidalnej sztucznej inteligencji.
dr Karolina Sztandar – Sztanderska (Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk), Interesuje się przemianami państwa opiekuńczego, stosowaniem technologii informacyjnych w sektorze publicznym
Katarzyna Szymielewicz (Fundacja Panoptykon)
dr Alek Tarkowski (Open Future Foundation)
mec. Krzysztof Wojdyło (Wardyński i wspólnicy)
Jan Zygmuntowski (Akademia im. Leona Koźmińskiego), Ekonomista związany z obszarami innowacji, cyfrowej gospodarki i zrównoważonego rozwoju. Współprzewodniczący zrzeszenia ekonomistów Polska Sieć Ekonomii.
Krzysztof Izdebski – prawnik, aktywista działający na rzecz przejrzystości życia publicznego. Ekspert forumIdei Fundacji im. Stefana Batorego oraz Open Spending EU Coalition.
