Wybory stanowią nieodzowny element systemu demokratycznego. Powinny być przeprowadzane zgodnie z zasadami prawa wyborczego, które de facto decydują o ich charakterze. Pośród tych zasad szczególne znaczenie mają dwie: zasada wolnych i zasada uczciwych wyborów. Cechą, która w pewnym sensie je obie łączy, gwarantując ich praktyczną realizację, jest dyrektywa poddania wyborów właściwym procedurom weryfikacyjnym na poszczególnych etapach procesu wyborczego. Weryfikacja ta zapobiega potencjalnym nadużyciom w toku wyborów oraz przyczynia się do budowania tak ważnego w demokratycznym państwie prawnym poczucia zaufania wyborców do procedur wyborczych, a w szerszym kontekście – także do państwa i jego organów. W znacznej mierze wspomniana wcześniej weryfikacja poszczególnych czynności wyborczych w polskiej praktyce wyborczej realizowana jest z udziałem sądów. Innymi słowy: ustawodawca za zasadne uznał zapewnienie prawa do sądu także w procesie wyborczym, co gwarantować ma ochronę konstytucyjnych, podmiotowych praw wyborczych, a także przyczyniać się do praworządnego przebiegu procesu wyborczego. Nie wydaje się przesadnym stwierdzenie, że udział niezależnych sądów i niezwisłych sędziów w procesie wyborczym jest czynnikiem wzmacniającym legitymizację wybranych przedstawicieli.
W tym kontekście pojawiają się jednak wątpliwości, czy aktualny stan polskiego wymiaru sprawiedliwości, będący następstwem reformy zapoczątkowanej w 2015 roku, gwarantuje pełną realizację prawa do sądu na poszczególnych etapach procesu wyborczego. Dyskusyjne zmiany, jakie zaszły w polskim prawodawstwie odnoszącym się do TK, SN, sądów powszechnych, a także KRS, stawiają pod znakiem zapytania realizację takich standardów prawa do sądu jak dostęp do bezstronnego i niezależnego sądu, a przede wszystkim – jak wskazuje art. 6 EKPC – sądu „ustanowionego ustawą”, a zatem w trybie niebudzącym wątpliwości z punktu widzenia obowiązujących w danym systemie procedur nominacji sędziowskich.
Celem niniejszej analizy jest wskazanie zasadniczych problemów, jakie zaistniały w procesie reorganizacji polskiego sądownictwa, oraz zidentyfikowanie tych obszarów procesu wyborczego, w przypadku których zmiany wynikające z reformy wymiaru sprawiedliwości mogą stanowić zagrożenie dla realizacji zasady wolnych i uczciwych wyborów. W analizie wyszczególniono te etapy i czynności, w których zaangażowanie władzy sądowniczej jest nieodzowne, a naruszenie konstytucyjnego standardu prawa do sądu może powodować daleko idące konsekwencje dla ważności procesu wyborczego.
Prof. Hubert Izdebski analizował dla forumIdei Fundacji Batorego także poprzednią wersję ustawy. W obecnej analizie porównuje projekt przekazany właśnie do konsultacji publicznych (określany jako „Projekt 31.8”) z poprzednim („Projekt 14.2”) noszącym datę 14 lutego 2022 roku. W związku z powyższym autor nie powtarza oceny poprzedniego projektu ustawy w całym jej zakresie.
Prof. Izdebski zastanawia się, na ile obecny projekt – choć może służyć także uporządkowaniu stanu prawnego – jest wynikiem zamiaru kontynuowania zmiany ustroju bez zmiany Konstytucji.
„Analiza tego projektu pod kątem konstytucyjnych praw człowieka i obywatela oraz decentralizacji władzy publicznej i tym samym samodzielności jednostek samorządu terytorialnego, potwierdza ogólną tendencję dokonywania od 2015 roku drogą legislacyjną i pozalegislacyjną zmian ustroju Rzeczypospolitej bez, niemożliwej ze względu na skład parlamentu, zmiany konstytucji” – uważa prof. Hubert Izdebski.
Stany quasi-nadzwyczajne: zagrożenia i pogotowia
W swojej obecnej wersji projekt nadal może budzić istotne wątpliwości natury konstytucyjnej ze względu na podtrzymanie stopniowania szczególnych opisanych w nim stanów: pogotowia (obowiązującego również organy samorządu, jak i przedsiębiorców), zagrożenia i klęski żywiołowej. Oznacza to propozycję wprowadzenia dwóch, nieznanych Konstytucji RP stanów quasi-nadzwyczajnych.
Prof. Izdebski przypomina uzasadnienie wyroku z 21 kwietnia 2009 roku dotyczącego ustawy o zarządzaniu kryzysowym, w którym Trybunał Konstytucyjny podkreślił: „Konstytucja wyznacza granice między stanami nadzwyczajnymi (art. 228 Konstytucji) a «normalnym» funkcjonowaniem państwa. […] Konstytucja rozróżnia wyłącznie zagrożenie zwykłe i zagrożenie szczególne dla państwa i jego obywateli. Nie zawiera natomiast przepisów zezwalających na wyróżnianie specyficznego stanu narastania zagrożeń («sytuacji kryzysowej»), usytuowanego pomiędzy zwykłymi zagrożeniami bezpieczeństwa państwa (dla likwidacji bądź ograniczenia których wystarczają zwykłe środki konstytucyjne) a zagrożeniami szczególnymi, uzasadniającymi prowadzenie jednego ze stanów nadzwyczajnych”.
Z uzasadnienia obecnego projektu wynika, że przesłankami wprowadzania stanów innych niż – konstytucyjnie nadzwyczajny – stan klęski żywiołowej mają być „sytuacje nadzwyczajnego zagrożenia”. Jest to określenie idące nawet dalej niż konstytucyjne „sytuacje szczególnych zagrożeń”. Jest to zatem kolejna próba wyjścia poza konstytucyjną dychotomię: normalne funkcjonowanie państwa – stan nadzwyczajny, po szczególnych rozwiązaniach antycovidowych oraz rozwiązaniach przyjętych w Ustawie z 17 listopada 2021 r. o zmianie ustawy o ochronie granicy państwowej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 2191), która weszła w życie wraz z zakończeniem stanu wyjątkowego wprowadzonego 2 września 2021 roku w części województwa podlaskiego i części województwa lubelskiego.
Szczególne uprawnienia organów administracji rządowej w stosunku do organów JST
Przepisy art. 31 ust. 8 i nast. (poprzednio art. 30 ust. 8) oraz art. 36 ust. 3 (poprzednio art. 35 ust. 3), dotyczą szczególnych uprawnień organów administracji rządowej w stosunku do organów jednostek samorządu terytorialnego. W „Projekcie 31.8” zasadniczo przejęte zostało unormowanie zawarte w art. 30 „Projektu 14.2”, którego punktem wyjścia były następujące przepisy:
„1. Prezes Rady Ministrów może wydawać polecenia obowiązujące organy administracji rządowej, państwowe osoby prawne, organy samorządu terytorialnego, samorządowe osoby prawne oraz samorządowe jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej oraz przedsiębiorców.
Jedyna zmiana w tym zakresie w stosunku do wersji z lutego polega na usunięciu przepisu dotyczącego wydawania poleceń przez starostów.
W obecnie proponowanym brzmieniu:
„7. W razie odmowy wykonania polecenia, o którym mowa w ust. 1–3, niewłaściwego wykonywania tego polecenia albo braku skuteczności w realizacji działań koordynacyjnych wynikających z obowiązywania jednego ze stanów, o których mowa w art. 27 ust. 1 pkt 2 i 3, przez organy samorządu terytorialnego Prezes Rady Ministrów, na wniosek właściwego terytorialnie wojewody, może w drodze decyzji administracyjnej, orzec o przejęciu zadań organów samorządu terytorialnego przez wojewodę na czas określony, w zakresie niezbędnym do wykonania polecenia lub realizacji zadań koordynacyjnych wynikających z obowiązywania jednego ze stanów ze stanów o których mowa w art. 27 ust. 1 pkt 2 i 3, zawiadamiając o tym ministra właściwego do spraw wewnętrznych” (wyróżnienia autora).
Prof. Izdebski podkreśla, że obecna wersja ustawy ogranicza samodzielność samorządu w mniejszym stopniu niż w poprzednim projekcie – i w tym zakresie jest to zmiana in plus. W porównaniu jednak z aktualnym stanem prawnym nadal mniej respektuje zasadę pomocniczości, ograniczając zadania i kompetencje samorządu, czyli wzmacniając recentralizację.
Uzasadnienie projektu
Prof. Izdebski ocenia również uzasadnienie projektu i przypomina, że wraz z wejściem w życie Ustawy z 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (23 kwietnia 2022 roku) pojawiła się (i to już w czasie trwania rosyjskiej agresji w Ukrainie wraz z wynikającymi z niej zagrożeniami dla bezpieczeństwa RP) luka prawna spowodowana przez brak przepisów o obronie cywilnej. Tę lukę mają wypełnić dopiero przepisy rozdziału 9. Omawianego projektu. Projektodawcy natomiast piszą, że „jednym z nadrzędnych celów przyświecających twórcom ustawy była wola uporządkowania przepisów”.
Po drugie, ważną częścią uzasadnienia jest krytyka działania na podstawie dotychczasowych przepisów Rządowego Centrum Bezpieczeństwa, bez poszukiwania przyczyn braku czynności, które mogłyby zostać uznane za pożądane – zauważa autor.
Po 30 latach od upadku komunizmu, pod znakiem zapytania stanęła trwałość liberalnej demokracji w naszym kraju. Polityka rządu wyłonionego po październikowych wyborach będzie miała kluczowe znaczenie dla tego, w którym kierunku będzie zmierzała Polska. Równocześnie, jak nigdy dotąd, widać deficyt refleksji o całościowej i długookresowej wizji rozwoju naszego państwa. Debata publiczna jest zdominowana przez doraźne tematy, nierzadko o drugorzędnym znaczeniu.
Celem naszej konferencji jest podjęcie pytań strategicznych. Jak powinien wyglądać „plan dla Polski”, który zwiększałby szanse na dobrą jakość życia nie tylko tu i teraz, ale także z myślą o kolejnych latach, a nawet kolejnym pokoleniu. Chcemy wskazać konkretne rozwiązania w najważniejszych dla obywateli sferach, takich jak edukacja, zdrowie, transport publiczny i równowaga władz, a także odpowiedzieć na pytanie, jak państwo polskie powinno zareagować na nowe wyzwania w sferze bezpieczeństwa, zmian klimatycznych i związanej z tym konieczności transformacji energetycznej.
PROGRAM:
dzień 1
Wystąpienie otwierające (godz. 10.00-10.15) – „Dlaczego stawiamy to pytanie” – Andrzej Rychard (Instytut Filozofii i Socjologii PAN, członek Rady Fundacji Batorego)
sesja 1. Szkoła (nie)równych szans (godz. 10.15-12.00)
Polska jest europejskim liderem, jeśli chodzi o niepokojącą statystykę – w żadnym innym europejskim kraju nie występuje tak silna negatywna korelacja między poziomem wykształcenia a zaufaniem do systemu edukacji. W efekcie w Polsce rośnie liczba uczniów zapisywanych do szkół niepublicznych. Spadek jakości edukacji w szkołach publicznych powoduje też wzrost nakładów, jakie rodziny ponoszą na korepetycje dla dzieci.
– Jak zreformować polską szkołę, aby zapobiec postępującej prywatyzacji edukacji?
– Jak sprawić, by szkoła wychowywała obywateli i dawała równe szanse uczniom?
paneliści:
Iga Kazimierczyk (Fundacja Przestrzeń dla Edukacji)
Katarzyna Lubnauer (kandydatka Koalicji Obywatelskiej do Sejmu)
Zbigniew Sawiński (Instytut Filozofii i Socjologii PAN)
Arkadiusz Walczak (Warszawskie Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń)
moderacja: Paweł Marczewski (forumIdei Fundacji im. Stefana Batorego)
sesja 2. Służba zdrowia bliżej obywatela (godz. 12.15-14.10)
Służba zdrowia znajduje się w dramatycznym kryzysie nie tylko finansowym i kadrowym, ale też instytucjonalnym. Kombinacja centralnej kontroli nad finansowaniem, samorządowego lecznictwa szpitalnego i sprywatyzowanej opieki podstawowej jest głęboko dysfunkcyjna i sprawia, że cały system jest skutecznie chroniony przed odpowiedzialnością wobec tych, którym ma służyć, czyli wobec obywateli.
– Jak zapewnić dostęp do świadczeń zdrowotnych niezależnie od miejsca zamieszkania i zamożności?
– Jak poddać system ochrony zdrowia mechanizmom demokratycznej rozliczalności?
– Jak znaleźć nowe źródła finansowania służby zdrowia?
paneliści:
Marek Balicki (dyrektor biura pilotażu Narodowego Programu Zdrowia Psychicznego)
Dawid Sześciło (Wydział Prawa i Administracji UW, forumIdei Fundacji im. Stefana Batorego)
Paulina Kieszkowska-Knapik (Inicjatywa #WolneSądy)
Wanda Nowicka (kandydatka Lewicy do Sejmu)
moderacja: Adam Gendźwiłł (Zakład Rozwoju i Polityki Lokalnej UW, Zespół Ekspertów Wyborczych Fundacji Batorego)
sesja 3. Polska sprawiedliwa komunikacyjnie (godz. 14.45-16.30)
O problemach transportowych dyskutuje się najczęściej w kontekście rozwoju gospodarczego, potrzeb firm czy określonych branż. Tymczasem dobrej jakości transport to także bardzo ważny element polityki społecznej, zapewnia bowiem dostęp do usług publicznych takich, jak służba zdrowia czy edukacja i umożliwia funkcjonowanie na rynku pracy .
– Jaka powinna być polityka w obszarze transportu by redukować poziom nierówności komunikacyjnych i wynikających z niego dysproporcji szans życiowych i standardów życia?
– Jak inwestować w transport, by poprawiać dostęp do przychodni, szkół i miejsc pracy?
paneliści:
Agnieszka Dziemianowicz-Bąk (kandydatka Lewicy do Sejmu)
Tomasz Komornicki (Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN)
Michał Syska (Ośrodek Myśli Społecznej im. F. Lassalle’a)
Michał Wolański (Instytut Infrastruktury, Transportu i Mobilności SGH)
moderacja: Paweł Marczewski (forumIdei Fundacji im. Stefana Batorego)
sesja 4. Transformacja energetyczna jako wyzwanie cywilizacyjne (godz. 16.45-18.30)
Transformacja w kierunku gospodarki niskoemisyjnej będzie w nadchodzącej dekadzie najważniejszym wyzwaniem cywilizacyjnym. Od tego czy i jak szybko Polska zdoła przestawić system energetyczny na odnawialne źródła wytwarzania i zwiększyć efektywność energetyczną, zależy przyszłość modelu gospodarczego oraz standard życia obywateli.
– Jak powinna wyglądać polska strategia budowy gospodarki niskoemisyjnej, aby była optymalna z punktu widzenia interesów ekonomicznych, a równocześnie, aby jej koszty rozkładały się sprawiedliwie społecznie?
paneliści:
Beata Maciejewska (kandydatka Lewicy do Sejmu)
Joanna Maćkowiak-Pandera (Forum Energii)
Piotr Woźny (Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej)
Rafał Zasuń (redaktor portalu wysokienapiecie.pl)
moderacja: Piotr Buras (dyrektor Warszawskiego Biura Europejskiej Rady Spraw Zagranicznych)
dzień 2
sesja 5. Równowaga władz – sąd, parlament, rząd (godz. 10.00-12.00)
Jednym z najpoważniejszych przejawów dewastacji instytucji publicznych w Polsce jest systemowe naruszenie niezawisłości wymiaru sprawiedliwości oraz redukcja roli parlamentu do „maszynki do głosowania”.
– Jak należy budować niezawisły wymiar sprawiedliwości w Polsce?
– Jakie zmiany powinny zostać wprowadzone w Sejmie i Senacie, by obie izby dobrze wypełniały funkcje demokratycznej reprezentacji i tworzenia prawa?
paneliści:
Michał Boni (b. przewodniczący Komitetu Stałego Rady Ministrów),
Sylwia Gregorczyk-Abram (Inicjatywa #WolneSądy),
Mirosław Wyrzykowski (Wydział Prawa i Administracji UW)
Kazimierz Michał Ujazdowski (kandydat Koalicji Obywatelskiej do Senatu)
moderacja: Mikołaj Cześnik (SWPS, członek Zarządu Fundacji im. Stefana Batorego)
sesja 6. Polska praworządna we wspólnej Europie (godz. 12.30-14.15)
Praworządność to nie tylko fundament polskiej demokracji. To także kluczowy czynnik definiujący pozycję naszego kraju w Unii Europejskiej. Polska niepraworządna jest osamotniona międzynarodowo i bezradna wobec wyzwań bezpieczeństwa.
– Jakie będą na arenie międzynarodowej dalsze konsekwencje pogłębiania się problemów z państwem prawa w Polsce? Jak niepraworządność odbije się na członkostwie Polski w UE?
– Jak powinna wyglądać europejska strategia wolnej Polski?
paneliści:
Adam Bodnar (Rzecznik Praw Obywatelskich)
Piotr Bogdanowicz (Katedra Prawa Europejskiego UW, Zespół Ekspertów Prawnych Fundacji im. Stefana Batorego)
Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz (dyrektorka forumIdei Fundacji im. Stefana Batorego)
Paweł Zalewski (kandydat Koalicji Obywatelskiej do Sejmu)
moderacja: Anna Materska-Sosnowska (Instytut Nauk Politycznych UW, członkini Zarządu Fundacji im. Stefana Batorego)
sesja 7. Podsumowanie (godz. 14.30-16.00)
paneliści:
Małgorzata Kowalska (Katedra Filozofii i Etyki, Uniwersytet w Białymstoku)
Andrzej Leder (Instytut Filozofii i Socjologii PAN)
Marcin Matczak (Wydział Prawa i Administracji UW, Zespół Ekspertów Prawnych Fundacji im. Stefana Batorego)
moderacja: Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz (dyrektorka forumIdei Fundacji im. Stefana Batorego)
Okrągła rocznica wydarzeń 1989 roku skłania do stawiania pytań zarówno o wydarzenia sprzed 30 lat, jak i o bilans ostatnich trzech dekad. Nie chcemy jednak ograniczyć się do zwyczajowych w podobnych okazjach podsumowań i rocznicowych wspomnień, lecz postawić pytania o to, co wywoływało i nadal wywołuje kontrowersje oraz jest istotne dla dzisiejszych polskich sporów.
Konferencja była transmitowana na żywo na naszym profilu na Facebooku. Zapraszamy do obejrzenia relacji:
PROGRAM
Sesja I, 13 czerwca, godz. 11.00-13.30
Mity i rzeczywistość: kto i jak przyczynił się do wielkich zmian 1989 roku
W naszym życiu publicznym dominuje narracja, która przypisuje przełom 1989 roku w Polsce, ale też pośrednio w całym obozie sowieckim, „Solidarności” i Janowi Pawłowi II. Nikt nie zaprzeczy, że swój udział w przygotowaniu gruntu pod zmiany miało to, co zachodziło za Michaiła Gorbaczowa w ZSRR i polityka Ronalda Reagana w USA. Trudno też zaprzeczyć, że znaczenie miała także polityka ówczesnych władz PRL. Jak zarysować syntezę różnych tych czynników, aby zbliżyć się do prawdy historycznej?
W dyskusji udział wzięli:
➡ prof. Antoni Dudek (Instytut Politologii UKSW)
➡ dr hab. Rafał Matyja (Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie)
➡ red. Michał Sutowski (Krytyka Polityczna)
➡ prof. Paweł Śpiewak (Instytut Socjologii Uniwersytet Warszawski)
➡ prof. Anna Wolff-Powęska (SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny – Wydział Zamiejscowy w Poznaniu)
Prowadzenie: Mikołaj Cześnik (członek Zarządu Fundacji Batorego)
Sesja II, 13 czerwca, godz. 14.30-17.00
Kto kogo zdradził?
Od 1989 roku różne strony sporów politycznych i ideowych w Polsce otwarcie, lub w zawoalowany sposób, stawiały i nadal stawiają oskarżania o zdradę. Zdrajcami mieli być: działacze opozycji demokratycznej, Solidarność, Kościół, lewica, intelektualiści, elity… Padały zarzuty o zdradę mas, ale też o bunt elit, które porzuciły spoczywające na nich obowiązki. Co te wszystkie zarzuty, sposób i okoliczności ich formułowania mówią o charakterze sporów, o odmienności projektów i oczekiwań, a także o polaryzacji społecznej, politycznej i ideowej?
W dyskusji udział wzięli:
➡ prof. dr hab. Ryszard Bugaj (Instytut Nauk Ekonomicznych PAN)
➡ dr Dominika Kozłowska (redaktorka naczelna miesięcznika Miesięcznik ZNAK)
➡ dr hab. Piotr Laskowski (Instytut Stosowanych Nauk Społecznych, Uniwersytet Warszawski)
➡ dr Karolina Wigura (Kultura Liberalna)
➡ Maciej Zięba OP (dominikanin, teolog, filozof i publicysta)
Prowadzenie: Aleksander Smolar (Prezes Fundacji im. Stefana Batorego)
Sesja III, 14 czerwca, godz. 10.00-12.30
Czy była modernizacyjna alternatywa?
Polska transformacja uchodzi za wzór radykalizmu i sukcesu. Była ona od początku krytykowana: na lewicy ze względu na koszty społeczne, na prawicy ze względu na jej charakter imitacyjny w stosunku do Zachodu, oraz rolę kapitału obcego w procesie prywatyzacji. Kryzys na Zachodzie, upadek jego autorytetu, spowodował wzmocnienie tych krytyk. Jakie można widzieć alternatywy z ówczesnej i obecnej perspektywy?
W dyskusji udział wzięli:
➡ prof. Stanisław Gomułka (główny ekonomista Business Centre Club),
➡ prof. dr hab. Jerzy Hausner (b. wicepremier i minister gospodarki, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie),
➡ prof. dr hab. Jerzy Osiatyński (członek Rada Polityki Pieniężnej),
➡ prof. dr hab. Andrzej Szahaj (Instytut Filozofii Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu),
➡ prof. dr hab. Katarzyna Żukrowska (Instytut Studiów Międzynarodowych SGH Warsaw School of Economics).
Prowadzenie: Aleksander Smolar (Prezes Fundacji im. Stefana Batorego)
Sesja IV, 14 czerwca, godz. 13.30-16.00
Czy Polska dojrzała do demokracji?
To pytanie bywa formułowane na zachodzie pod adresem naszego regionu, w tym Polski. Mówi się o dysfunkcyjności systemu politycznego, słabym zakorzenieniu obyczajów i praktyk demokratycznych, lekceważącym stosunku do prawa, o dziedzictwie feudalizmu w relacjach społecznych. Biorąc pod uwagę stan demokracji w świecie pojawia się jednak szersze pytanie o przyszłość demokracji liberalnej. Nie zwalnia to nas od potrzeby refleksji na temat naszej sytuacji i stawiania pytania o zakorzenienie Polski w demokracji.
W dyskusji udział wzięli:
➡ prof. Małgorzata Kowalska (Katedra Filozofii i Etyki Uniwersytet w Białymstoku,
➡ Robert Krasowski (Prezes Fundacja im. Immanuela Kanta),
➡ dr Paweł Marczewski (szef działu obywatele, forumIdei Fundacji im. Stefana Batorego),
➡ prof. dr hab. Andrzej Rychard (Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk),
➡ red. Sławomir Sierakowski (Krytyka Polityczna).
Prowadzenie: Anna Materska-Sosnowska (członkini Zarządu Fundacji Batorego)
