Nagrodę im. Marcina Króla 2023 otrzymał Konstanty Gebert za książkę Ostateczne rozwiązania. Ludobójcy i ich dzieło, Wydawnictwo Agora.

Do finału Nagrody nominowani byli także:

Książkę-laureatkę wybrała Kapituła w składzie: Agata Bielik-Robson (University of Nottingham), Przemysław Czapliński (Uniwersytet Adama Mickiewicza), Dariusz Gawin (Instytut Filozofii i Socjologii PAN), Iwona Jakubowska-Branicka (Instytut Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego), Zofia Król, („Dwutygodnik”), Elżbieta Matynia (New School for Social Research w Nowym Jorku), Zbigniew Nosowski, („Więź), Andrzej Rychard (Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Przewodniczący Rady Fundacji im. Stefana Batorego), Henryk Woźniakowski (Fundacja Kultury Chrześcijańskiej Znak).

Nagroda dla autora wynosi 50 000 zł.

Wręczeniu Nagrody towarzyszyła debata „Kreować i generować. Idee w dobie sztucznej inteligencji” z udziałem nominowanych do finału autorów. Nie chcemy w rozmawiać o technicznym wymiarze takich rozwiązań jak ChatGPT, skupiać się na eksperckim wymiarze tego problemu, lecz zapytać o wyzwania, jakie on niesie dla twórców nowych idei, pojęć czy wyobrażeń wizualnych. Jak oni mogą odnaleźć się w świecie, w którym większość treści będzie „generowana”? Jakie wartości i narracje powinni starać się zachować ludzcy twórcy wobec zalewu opowieści „generowanych”?

Więcej informacji o Nagrodzie im. Marcina Króla: https://www.batory.org.pl/forumidei/nagroda-im-marcina-krola/

Spośród wszystkich katastrof, które czają się za naszym (czasowym lub geograficznym)  horyzontem tylko jedną – klimatyczną – uznać można za nieznaną. W cieniu pozostałych – wojny, ideologii i totalitaryzmu – żyjemy, bo w nim w roku 1945 zrodził się i wciąż leży nasz względnie wolny świat. W tym sensie żyjemy już także po katastrofie, jak zauważa Jan Tokarski odwołując się do koncepcji Powojnia Tony’ego Judta. Wojny i zbrodnie wojenne w Ukrainie i Strefie Gazy czy budowane w Moskwie lub Pekinie imperialne dyktatury nie są powtórkami z historii, ale kolejnymi formami realizacji destrukcyjnego potencjału zawartego w procesie historycznym, który nazywamy naszą nowoczesnością.

Rozmawiając o obowiązkach, postawach oraz strategiach intelektualistek i intelektualistów wobec tej „katastrofy” chcemy więc po pierwsze odwołać się do pamięci. Czego uczy nas historia idei okresu drugiej wojny światowej i powojnia? O których – może dziś mniej znanych – ludziach kultury i nauki warto pamiętać w obliczu dzisiejszych katastrof? Czy jednak ich wybory, metody i postawy mają szanse jeszcze się sprawdzić w świecie, w którym tylekroć skuteczniejsze od kongresów kultury i czasopism okazują się farmy trolli internetowych? Co we współczesnych maskach wojny i totalitaryzmu jest jednak nowe i nieprzystające do rozpoznań XX-wiecznych? Czy obowiązki i strategie intelektualistów wobec katastrofy można w ogóle oceniać pod kątem skuteczności czy mają one wyłączenie etyczny charakter?

Zapraszamy na trzecią z cyklu debat z autorami książek nominowanych do finału Nagrody im. Marcina Króla za rok 2023. Punktem odniesienia do dyskusji będzie książka Jana Tokarskiego W cieniu katastrofy. «Encounter», Kongres Wolności Kultury i pamięć XX wieku (Znak).

W dyskusji udział wzięli:

Prowadzenie: Anna Materska-Sosnowska (członkini zarządu Fundacji Batorego, Uniwersytet Warszawski).

Celem ustanowionej w 2022 przez Fundację Batorego Nagrody im. Marcina Króla jest wspieranie rozwoju debaty publicznej poprzez zachętę do pogłębionej refleksji nad zjawiskami i trendami współczesności oraz wyzwaniami przyszłości, tworzenia nowych idei i prób opisu rzeczywistości, poszukiwania odpowiedzi na kryzys demokracji oraz wartości demokratycznych oraz poszerzania przestrzeni intelektualnego dyskursu ponad podziałami.

Na początku marca Kapituła Nagrody wybrała pięć książek-finalistek trzeciej edycji konkursu. Zwycięski tytuł ogłoszony zostanie 23 maja. Przed ogłoszeniem książki-laureatki tegorocznej Nagrody Fundacja Batorego organizuje publiczne debaty z autorami książek nominowanych do Nagrody oraz innymi ważnymi uczestniczkami i uczestnikami polskiej debaty intelektualnej.

(Więcej informacji o Nagrodzie oraz lista nominowanych w tegorocznej edycji książek znajduje się tutaj: https://www.batory.org.pl/forumidei/nagroda-im-marcina-krola/#tabs_tab-0)


Basil Kerski – menedżer kultury, redaktor, wydawca, publicysta, eseista, politolog, kurator wystaw historycznych. Dyrektor Europejskiego Centrum Solidarności (ECS) w Gdańsku, redaktor naczelny dwujęzycznego „Magazynu Polsko-Niemieckiego DIALOG”, redaktor „Przeglądu Politycznego”.

Małgorzata Kowalska – profesorka nauk humanistycznych, od 1988 roku pracuje na Uniwersytecie w Białymstoku, gdzie pełni funkcję dziekana Wydziału Filozofii. Filozofka i romanistka, tłumaczka francuskojęzycznej literatury filozoficznej (za przekład Całości i nieskończoności Emmanuela Lévinasa wyróżniona nagrodą Stowarzyszenia Tłumaczy Polskich). Zajmuje się historią filozofii współczesnej i filozofią społeczno-polityczną. Autorka książek: m.in. Dialektyka poza dialektyką. Od Bataille’a do Derridy (2000, wydanie angielskie Dialectics beyond Dialectics. Essay on Totality and Difference), Demokracja w kole krytyki (2012), O sprawiedliwości innymi słowy (2021). W latach dziewięćdziesiątych XX wieku członkini Unii Pracy, następnie przez kilka lat związana z „Krytyką Polityczną”, obecnie bez politycznej afiliacji.

Anna Materska-Sosnowska – dr, politolożka. Członkini Zarządu oraz Zespołu Ekspertów Wyborczych Fundacji im. Stefana Batorego, adiunktka w Katedrze Systemów Politycznych, Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się badaniami nad systemami politycznymi, partyjnymi i wyborczymi.

Jan Tokarski – doktor nauk humanistycznych Instytutu Historii PAN. Autor wielu książek, m.in. Historie przyszłości. Wizje bolszewizmu w Rosji, 1917–1921 (2012), Moment Tukidydesa. Eseje o rewolucji, demokracji i naturze człowieka (2019), a także Czy liberalizm umarł? (2021, książka-finalistka Nagrody im. Marcina Króla 2022) oraz W cieniu katastrofy. «Encounter», Kongres Wolności Kultury i pamięć XX wieku (2023, książka-finalistka Nagrody im. Marcina Króla 2024). Jeden z tłumaczy polskiego wydania Historii filozofii politycznej Leo Straussa i Josepha Cropseya. Stały współpracownik „Przeglądu Politycznego” i kwartalnika „Kronos”, felietonista „Kultury Liberalnej”. Publikował m.in. w „Tygodniku Powszechnym”, „Nowej Europie”, „Dziejach Najnowszych”, „Pressjach” i „Arcanach”. Zajmuje się historią myśli politycznej oraz filozofią XX wieku.

Publikacja „Miasta i nasza nowoczesność” to laudacja wygłoszona przez Agatę Bielik-Robson podczas wręczenia Nagrody im. Marcina Króla za najlepszą książkę roku 2021, przyznanej Rafałowi Matyi za jego pracę „Miejski grunt. 250 lat polskiej gry z nowoczesnością” (wyd. Karakter).

Laudacja prezentuje uzasadnienie decyzji jury, wskazując, że nagrodzona książka wpisuje się idealnie w ideę nagrody – łącząc refleksję nad historią idei z diagnozą współczesnej kondycji cywilizacyjnej Polski. Jurorzy docenili w niej odejście od schematycznego myślenia o Polsce jako kraju „skazanego” na peryferyjność. Zamiast tego Matyja proponuje realistyczną, a zarazem konstruktywną analizę „modernizacji peryferyjnej”, której centrum stanowią średnie miasta i klasa średnia.

Wielu uczestników i uczestniczek polskiej sceny intelektualnej zwraca uwagę na stan debaty publicznej, narzekając, że brakuje w niej nowych idei, które byłyby podstawą dla interpretacji rzeczywistości, wizji ładu politycznego i społecznego, krytyki kultury, scenariuszy przyszłości czy odpowiedzi na zjawiska kryzysowe, takie jak katastrofa klimatyczna, przełom demograficzny, wyzwania nowych technologii lub zagrożenie rosyjskim imperializmem.

Czy rzeczywiście brakuje nowych, atrakcyjnych propozycji intelektualnych? A jeśli tak, to co jest źródłem tego kryzysu? Brak podaży? Czy coraz większa trudność z „przebiciem” się do debaty? Ograniczanie debaty do mniejszych „baniek”? Polaryzacja polityczna i rosnąca temperatura konfliktu? A może brak odpowiednich platform poważnej dyskusji i wymiany poglądów? Niezależnie od odpowiedzi wierzymy, że najważniejszym medium, koniecznym do wprowadzania w obieg nowych idei, pozostaje książka. Dlatego od czterech lat zapraszamy pisma i portale kształtujące polską debatę publiczną do wspólnego bilansu idei za mijający rok. Rozmawiamy o tym, które książki były w minionym roku dla różnych środowisk wydarzeniami intelektualnymi, skłaniały do namysłu, refleksji, a może nawet do rewizji poglądów.

Bilans idei to również nieformalny początek poszukiwań publikacji, która mogłaby zostać laureatką kolejnej edycji Nagrody im. Marcina Króla, przyznawanej co roku za najlepszą książkę z dziedziny historii idei i badań nad przyszłością, filozofii oraz myśli społecznej i politycznej, refleksji nad cywilizacją i kulturą, wprowadzającą nowe idee, koncepcje czy sposoby myślenia. Nagrodę tę Fundacja im. Stefana Batorego ustanowiła w 2022 roku, chcąc przeciwdziałać wspomnianemu deficytowi nowych idei w polskiej debacie intelektualnej oraz promować refleksyjne, pogłębione i konceptualne interpretacje naszej rzeczywistości.

W tym roku postanowiliśmy uzupełnić nasz bilans idei o krótki kwestionariusz skierowany do osób reprezentujących redakcje zaproszone do debaty. Spytaliśmy o idee i pojęcia najczęściej pojawiające się w polskich dyskusjach w 2024 roku oraz o te, które zostały przeoczone, przemilczane lub nawet wyparte z naszej społecznej świadomości. Otrzymane odpowiedzi zebraliśmy w niniejszej publikacji.

Tytułowa katastrofa to pierwsza wojna światowa, kryzys ekonomiczny, narodziny faszyzmu i nazizmu, wojna domowa w Hiszpanii, wreszcie druga wojna światowa. W tej katastrofie – która ma trzy podstawowe oblicza: wojny, ideologii i totalitaryzmu – źródła ma nasza pluralistyczna kultura polityczna, z jej przekonaniem o nienaruszalności pewnych przysługujących każdemu człowiekowi praw. Książka Jana Tokarskiego uświadamia, że w tym sensie ani wojna w Ukrainie i dokonywane przez Rosjan zbrodnie wojenne, ani groźba konfliktu nuklearnego, ani budowane w Moskwie czy Pekinie nowoczesne dyktatury nie są niczym nowym. W obliczu tych zagrożeń jest to przypomnienie ważne, bo w miarę jak przygasa pamięć o mrocznych źródłach, z których zrodził się nasz względnie wolny świat, słabnie również nasza zdolność do jego obrony.

Dariusz Gawin (Instytut Filozofii i Socjologii PAN, członek kapituły Nagrody im. Marcina Króla) w laudacji powiedział: „Jan Tokarski znakomicie pokazuje historię tego wybitnego grona intelektualistów i ich zasługi. Daje imponującą panoramę intelektualnych sporów dotyczących najważniejszych problemów dyskutowanych w trakcie dwóch kluczowych dziesięcioleci zimnej wojny. Jednak zimna wojna to zamknięty rozdział historii. Dlaczego zatem autor postanowił wydać ją dzisiaj? (…) Kluczem do zrozumienia tej decyzji jest gwałtowny powrót historii, którego doświadczamy w ostatnim dziesięcioleciu. Kolejne fale kryzysu w narastającym tempie uderzają w zachodnie demokracje niszcząc poczucie bezpieczeństwa zrodzone w 1989 roku. Jak pisze sam autor „owe turbulentne wydarzenia sprawiły, że ta zimnowojenna historia wydała mi się uderzająco aktualna”. Przełomowym momentem stała się oczywiście brutalna napaść putinowskiej Rosji na Ukrainę. Bucza, Irpień, Izium to rodzaj makabrycznej kalki. Skądś znamy tę erupcję nihilistycznej przemocy. Ten diabeł jest stary”.

„Jestem bardzo zaszczycony i poruszony tą Nagrodą – powiedział Jan Tokarski. – Chciałbym podziękować Fundacji Batorego za stworzenie tej nagrody, ale przede wszystkim, bo to jest moim zdaniem najważniejsze, całego procesu debat i rozmowy wokół książek. Uważam, że to jest bardzo potrzebna instytucja polskiego życia publicznego. Chciałbym podziękować autorom i autorkom pozostałych książek-finalistek. Pani Magdzie Szcześniak za pokazanie, że inna opowieść o Polsce Ludowej jest możliwa. Pani Renacie Lis za jej osobistą i odważną opowieść o doświadczeniu osób nienormatywnych w wolnej Polsce. Pani Annie Wojciuk i Panu Maciejowi Kisilowskiemu, którzy z wyjątkową wytrwałością badali przestrzeń możliwej umowy społecznej w naszym coraz bardziej rozwarstwionym społeczeństwie. Panu Jackowi Sokołowskiemu za pytanie o formę polskiej wspólnoty. (…) Mam wrażenie, chociaż są to bardzo różne książki, że uczestniczymy w pewnym wspólnym przedsięwzięciu. Tkamy tę najważniejszą – ale i najbardziej kruchą ze wszystkich – nić Logosu, która sprawia, że ludzie stają się społeczeństwem.” 

Wręczeniu Nagrody towarzyszyła debata „Czy Europa może umrzeć?” z udziałem Krzysztofa Pomiana – filozofa, historyka z Polskiej Akademii Umiejętności, Patrycji Sasnal – politolożki, filozofki, kierowniczki Biura Badań i Analiz Polskiego Instytut Studiów Międzynarodowych oraz Jana Tokarskiego. Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego).

Nagroda im. Marcina Króla ma wspierać rozwój debaty publicznej poprzez zachętę do pogłębionej refleksji nad zjawiskami i trendami współczesności oraz wyzwaniami przyszłości, tworzenia nowych idei i prób opisu rzeczywistości, poszukiwania odpowiedzi na kryzys demokracji i wartości demokratycznych oraz poszerzania przestrzeni intelektualnego dyskursu ponad podziałami.

W tegorocznym finale Nagrody im. Marcina Króla znalazły się także książki:

Książki-finalistki wybrała Kapituła Nagrody im. Marcina Króla w składzie: dr hab. Agata Bielik-Robson (University of Nottingham), prof. dr hab. Przemysław Czapliński (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu), prof. dr hab. Dariusz Gawin (Instytut Filozofii i Socjologii PAN w Warszawie), prof. dr hab. Iwona Jakubowska-Branicka (Instytut Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego), Zofia Król („Dwutygodnik”), prof. Elżbieta Matynia (New School for Social Research w Nowym Jorku), Zbigniew Nosowski („Więź”), prof. dr hab. Andrzej Rychard (przewodniczący Kapituły, Instytut Filozofii i Socjologii PAN w Warszawie, przewodniczący Rady Fundacji im. Stefana Batorego), Henryk Woźniakowski (Fundacja Kultury Chrześcijańskiej Znak, Kraków).

 

fot. Krzysztof Pacholak