Utopia jako gatunek literacki i jako sposób myślenia nieprzypadkowo powstała i zdobyła popularność w renesansie. Wśród historyków idei panuje zgoda, że od Thomasa More’a przez Antona Francesco Doniego, Francesco Patrizi’ego i Ludovico Zuccolo po Tommaso Campanellę, w twórczości tej wyraz znajdowały przeżycie dezorientacji i świadomość chaosu, w którym pogrążała się Europa wraz z reformacją, odkryciami geograficznymi, powstawaniem państw narodowych, centralizacją władzy. Utopie były próbą odpowiedzi na kryzys związany z początkami nowoczesności. Nieprzypadkowo też szanująca się renesansowa utopia – prócz wyspiarskiego ulokowania, które izoluje od zła i bezrozumności otaczającego świata – była niemal zawsze miastem. Urbanizacja ludzkiego świata jest bowiem znakiem czasów nowoczesnych, a racjonalnie zaprojektowane miasto spełnia warunki dzieła sztuki łącząc rozum z pięknem.
Po pięciuset latach od publikacji książeczki More’a, antropogeniczne zmiany klimatu konfrontują człowieka z kryzysem, który zapowiada koniec nowoczesności. Podobnie jak wtedy, istotna części odpowiedzi, której potrzebujemy wiąże się z urbanistycznymi projektami zazielenienia miast, w których według prognoz ONZ w 2050 roku ma mieszkać 68% ludzi na Ziemi. Współczesna kultura zamiast utopii oferuje jednak wielość apokaliptycznych dystopii, a jako że współczesnych miast nie da się zbudować od zera, całościowe wizje idealnego zielonego miasta wydają się mało przydatne.
Czy jednak lepsza przyszłość jest w ogóle możliwa bez utopii i ambitnych projektów? Czy w dzisiejszej Polsce można by wybudować Gdynię lub Nową Hutę? Na ile te miasta, w których już żyjemy są miejscami, w których można próbować zrealizować wizje zielonej modernizacji? A przede wszystkim, skąd te wizje czerpać?
Zapraszamy do obejrzenia zapisu trzeciej z cyklu debat z autorami książek nominowanych do finału Nagrody im. Marcina Króla za rok 2022. Punktem odniesienia do dyskusji były książki Joanny Erbel Wychylone w przyszłość. Jak zmienić świat na lepsze (Wysoki Zamek) oraz Grzegorza Piątka Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920-1939 (Wydawnictwo W.A.B.).
W dyskusji udział wezmą:
Celem ustanowionej i przyznanej po raz pierwszy w ubiegłym roku przez Fundację Batorego Nagrody im. Marcina Króla jest wspieranie rozwoju debaty publicznej poprzez zachętę do pogłębionej refleksji nad zjawiskami i trendami współczesności oraz wyzwaniami przyszłości, tworzenia nowych idei i prób opisu rzeczywistości, poszukiwania odpowiedzi na kryzys demokracji oraz wartości demokratycznych oraz poszerzania przestrzeni intelektualnego dyskursu ponad podziałami.
Na początku marca Kapituła Nagrody wybrała pięć książek-finalistek drugiej edycji konkursu. Zwycięski tytuł ogłoszony zostanie 25 maja. Przed ogłoszeniem książki-laureatki tegorocznej Nagrody Fundacja Batorego organizuje publiczne debaty z autorami książek nominowanych do Nagrody oraz innymi ważnymi uczestniczkami i uczestnikami polskiej debaty intelektualnej.
Więcej informacji o Nagrodzie oraz lista nominowanych w tegorocznej edycji książek znajduje się tutaj.
W czasie debaty zastanawialiśmy się:
W dyskusji udział wzięli:
Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego).
Anna R. Burzyńska – dr, adiunkt w Katedrze Teatru Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, redaktorka „Didaskalia. Gazety Teatralnej”. Zajmuje się krytyką teatralną. Publikuje m. in. w „Tygodniku Powszechnym”, „Notatniku Teatralnym”, „Teatrze”, „Dialogu”. We współpracy z Instytutem Adama Mickiewicza, Instytutem Teatralnym, Instytutem Goethego i Instytutem im. Jerzego Grotowskiego zajmuje się kwestiami międzynarodowej wymiany teatralnej oraz promocji polskiego teatru zagranicą.
Edwin Bendyk – prezes Fundacji im. Stefana Batorego. Dziennikarz, publicysta i pisarz, do niedawna kierował działem naukowym tygodnika „Polityka”. Wykłada w Graduate School for Social Research PAN i Collegium Civitas, gdzie współtworzył Ośrodek Badań nad Przyszłością.
Aldona Machnowska-Góra – wiceprezydentka Warszawy odpowiada za sprawy związane z kulturą oraz politykę społeczną i mieszkalnictwo, wcześniej dyrektorka-koordynatorka ds. kultury w urzędzie tego miasta. Absolwentka Filologii Klasycznej na Uniwersytecie Warszawskim, działaczka społeczna i animatorka kultury, producentka spektakli i festiwali teatralnych, w latach 2015-2020 wicedyrektorka Teatru Studio w Warszawie.
Jakub Majmurek – filmoznawca, eseista, publicysta. Aktywny jako krytyk filmowy, pisuje także o literaturze i sztukach wizualnych. Absolwent krakowskiego filmoznawstwa, Instytutu Studiów Politycznych i Międzynarodowych UJ, studiował też w Szkole Nauk Społecznych przy IFiS PAN w Warszawie. Publikuje m. in. w „Tygodniku Powszechnym”, „Gazecie Wyborczej”, Oko.press, „Aspen Review”. Współautor i redaktor wielu książek filmowych, ostatnio (wspólnie z Łukaszem Rondudą) „Kino-sztuka. Zwrot kinematograficzny w polskiej sztuce współczesnej”.
Krzysztof Mieszkowski – krytyk teatralny, dziennikarz i polityk. Założyciel i redaktor naczelny kwartalnika „Notatnik Teatralny”, w latach 2006–2016 dyrektor Teatru Polskiego we Wrocławiu, poseł na Sejm VIII i IX kadencji.
Paweł Rojek – dr, filozof, socjolog, adiunkt w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zajmuje się metafizyką, filozofią rosyjską i ideami w Polsce. W latach 2011-2015 redaktor naczelny kwartalnika „Pressje”. Jego książka Awangardowy konserwatyzm. Idea polska w późnej nowoczesności (2016) zdobyła nominacje do Nagrody Literackiej im. Józefa Mackiewicza i do Nagrody Identitas.
Waldemar Tatarczuk – artysta i performer, od 2010 roku dyrektor Galerii Labirynt w Lublinie. W 1999 roku założył Ośrodek Sztuki Performance, który przez 10 lat działał w Centrum Kultury w Lublinie.
Kazimierz Michał Ujazdowski – dr hab., polityk, prawnik, senator Rzeczypospolitej Polskiej. Wykładowca na Uniwersytecie Łódzkim. W latach 2000–2001 i 2005–2007 minister kultury i dziedzictwa narodowego. Wicemarszałek Sejmu w latach 2004–2005, poseł na Sejm I, III, IV, V, VI i VII kadencji, poseł Parlamentu Europejskiego VIII kadencji. Wydał m.in.: Batalia o instytucje (2008), , Polityka ambitna. Wybór publicystyki 1990–2013 (2014), Adolf Bocheński. Imperializm państwowy: wybór pism (2015).
Nagrodę im. Marcina Króla 2022 otrzymał Rafał Matyja za ksiązkę Miejski grunt. 250 lat polskiej gry z nowoczesnością, Karakter. Nagroda dla autora wynosi 50 000 zł.
Zapraszamy do oglądania transmisji z wręczenia Nagrody.
Do finału Nagrody nominowanych było pięć książek:
Książkę-laureatkę wybrała Kapituła w składzie: Agata Bielik-Robson (University of Nottingham), Przemysław Czapliński (Uniwersytet Adama Mickiewicza), Dariusz Gawin (Instytut Filozofii i Socjologii PAN), Iwona Jakubowska-Branicka (Instytut Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego), Zofia Król, („Dwutygodnik”), Elżbieta Matynia (New School for Social Research w Nowym Jorku), Zbigniew Nosowski, („Więź), Andrzej Rychard (Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Przewodniczący Rady Fundacji im. Stefana Batorego), Olga Tokarczuk, (pisarka, laureatka literackiej Nagrody Nobla za 2018 rok), Henryk Woźniakowski (Fundacja Kultury Chrześcijańskiej Znak).
Wręczeniu Nagrody towarzyszyła debata „Rozum wobec wojny”, w której udział wzięli:
Prowadzenie: Anna Materska-Sosnowska (Fundacja im. Stefana Batorego)
Więcej informacji o Nagrodzie im. Marcina Króla: https://www.batory.org.pl/forumidei/nagroda-im-marcina-krola/
Nagrodę im. Marcina Króla 2023 otrzymał Konstanty Gebert za książkę Ostateczne rozwiązania. Ludobójcy i ich dzieło, Wydawnictwo Agora.
Do finału Nagrody nominowani byli także:
Książkę-laureatkę wybrała Kapituła w składzie: Agata Bielik-Robson (University of Nottingham), Przemysław Czapliński (Uniwersytet Adama Mickiewicza), Dariusz Gawin (Instytut Filozofii i Socjologii PAN), Iwona Jakubowska-Branicka (Instytut Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego), Zofia Król, („Dwutygodnik”), Elżbieta Matynia (New School for Social Research w Nowym Jorku), Zbigniew Nosowski, („Więź), Andrzej Rychard (Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Przewodniczący Rady Fundacji im. Stefana Batorego), Henryk Woźniakowski (Fundacja Kultury Chrześcijańskiej Znak).
Nagroda dla autora wynosi 50 000 zł.
Wręczeniu Nagrody towarzyszyła debata „Kreować i generować. Idee w dobie sztucznej inteligencji” z udziałem nominowanych do finału autorów. Nie chcemy w rozmawiać o technicznym wymiarze takich rozwiązań jak ChatGPT, skupiać się na eksperckim wymiarze tego problemu, lecz zapytać o wyzwania, jakie on niesie dla twórców nowych idei, pojęć czy wyobrażeń wizualnych. Jak oni mogą odnaleźć się w świecie, w którym większość treści będzie „generowana”? Jakie wartości i narracje powinni starać się zachować ludzcy twórcy wobec zalewu opowieści „generowanych”?
Więcej informacji o Nagrodzie im. Marcina Króla: https://www.batory.org.pl/forumidei/nagroda-im-marcina-krola/
Spośród wszystkich katastrof, które czają się za naszym (czasowym lub geograficznym) horyzontem tylko jedną – klimatyczną – uznać można za nieznaną. W cieniu pozostałych – wojny, ideologii i totalitaryzmu – żyjemy, bo w nim w roku 1945 zrodził się i wciąż leży nasz względnie wolny świat. W tym sensie żyjemy już także po katastrofie, jak zauważa Jan Tokarski odwołując się do koncepcji Powojnia Tony’ego Judta. Wojny i zbrodnie wojenne w Ukrainie i Strefie Gazy czy budowane w Moskwie lub Pekinie imperialne dyktatury nie są powtórkami z historii, ale kolejnymi formami realizacji destrukcyjnego potencjału zawartego w procesie historycznym, który nazywamy naszą nowoczesnością.
Rozmawiając o obowiązkach, postawach oraz strategiach intelektualistek i intelektualistów wobec tej „katastrofy” chcemy więc po pierwsze odwołać się do pamięci. Czego uczy nas historia idei okresu drugiej wojny światowej i powojnia? O których – może dziś mniej znanych – ludziach kultury i nauki warto pamiętać w obliczu dzisiejszych katastrof? Czy jednak ich wybory, metody i postawy mają szanse jeszcze się sprawdzić w świecie, w którym tylekroć skuteczniejsze od kongresów kultury i czasopism okazują się farmy trolli internetowych? Co we współczesnych maskach wojny i totalitaryzmu jest jednak nowe i nieprzystające do rozpoznań XX-wiecznych? Czy obowiązki i strategie intelektualistów wobec katastrofy można w ogóle oceniać pod kątem skuteczności czy mają one wyłączenie etyczny charakter?
Zapraszamy na trzecią z cyklu debat z autorami książek nominowanych do finału Nagrody im. Marcina Króla za rok 2023. Punktem odniesienia do dyskusji będzie książka Jana Tokarskiego W cieniu katastrofy. «Encounter», Kongres Wolności Kultury i pamięć XX wieku (Znak).
W dyskusji udział wzięli:
Prowadzenie: Anna Materska-Sosnowska (członkini zarządu Fundacji Batorego, Uniwersytet Warszawski).
Celem ustanowionej w 2022 przez Fundację Batorego Nagrody im. Marcina Króla jest wspieranie rozwoju debaty publicznej poprzez zachętę do pogłębionej refleksji nad zjawiskami i trendami współczesności oraz wyzwaniami przyszłości, tworzenia nowych idei i prób opisu rzeczywistości, poszukiwania odpowiedzi na kryzys demokracji oraz wartości demokratycznych oraz poszerzania przestrzeni intelektualnego dyskursu ponad podziałami.
Na początku marca Kapituła Nagrody wybrała pięć książek-finalistek trzeciej edycji konkursu. Zwycięski tytuł ogłoszony zostanie 23 maja. Przed ogłoszeniem książki-laureatki tegorocznej Nagrody Fundacja Batorego organizuje publiczne debaty z autorami książek nominowanych do Nagrody oraz innymi ważnymi uczestniczkami i uczestnikami polskiej debaty intelektualnej.
(Więcej informacji o Nagrodzie oraz lista nominowanych w tegorocznej edycji książek znajduje się tutaj: https://www.batory.org.pl/forumidei/nagroda-im-marcina-krola/#tabs_tab-0)
Basil Kerski – menedżer kultury, redaktor, wydawca, publicysta, eseista, politolog, kurator wystaw historycznych. Dyrektor Europejskiego Centrum Solidarności (ECS) w Gdańsku, redaktor naczelny dwujęzycznego „Magazynu Polsko-Niemieckiego DIALOG”, redaktor „Przeglądu Politycznego”.
Małgorzata Kowalska – profesorka nauk humanistycznych, od 1988 roku pracuje na Uniwersytecie w Białymstoku, gdzie pełni funkcję dziekana Wydziału Filozofii. Filozofka i romanistka, tłumaczka francuskojęzycznej literatury filozoficznej (za przekład Całości i nieskończoności Emmanuela Lévinasa wyróżniona nagrodą Stowarzyszenia Tłumaczy Polskich). Zajmuje się historią filozofii współczesnej i filozofią społeczno-polityczną. Autorka książek: m.in. Dialektyka poza dialektyką. Od Bataille’a do Derridy (2000, wydanie angielskie Dialectics beyond Dialectics. Essay on Totality and Difference), Demokracja w kole krytyki (2012), O sprawiedliwości innymi słowy (2021). W latach dziewięćdziesiątych XX wieku członkini Unii Pracy, następnie przez kilka lat związana z „Krytyką Polityczną”, obecnie bez politycznej afiliacji.
Anna Materska-Sosnowska – dr, politolożka. Członkini Zarządu oraz Zespołu Ekspertów Wyborczych Fundacji im. Stefana Batorego, adiunktka w Katedrze Systemów Politycznych, Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się badaniami nad systemami politycznymi, partyjnymi i wyborczymi.
Jan Tokarski – doktor nauk humanistycznych Instytutu Historii PAN. Autor wielu książek, m.in. Historie przyszłości. Wizje bolszewizmu w Rosji, 1917–1921 (2012), Moment Tukidydesa. Eseje o rewolucji, demokracji i naturze człowieka (2019), a także Czy liberalizm umarł? (2021, książka-finalistka Nagrody im. Marcina Króla 2022) oraz W cieniu katastrofy. «Encounter», Kongres Wolności Kultury i pamięć XX wieku (2023, książka-finalistka Nagrody im. Marcina Króla 2024). Jeden z tłumaczy polskiego wydania Historii filozofii politycznej Leo Straussa i Josepha Cropseya. Stały współpracownik „Przeglądu Politycznego” i kwartalnika „Kronos”, felietonista „Kultury Liberalnej”. Publikował m.in. w „Tygodniku Powszechnym”, „Nowej Europie”, „Dziejach Najnowszych”, „Pressjach” i „Arcanach”. Zajmuje się historią myśli politycznej oraz filozofią XX wieku.
Działalność publicznych instytucji kultury nierzadko wywołuje emocje. Muzea, galerie, teatry pełnią istotną rolę w przestrzeni symbolicznej. Wyrażają kulturową ciągłość i różnorodność społeczeństwa. Dokumentują i uczestniczą w poszukiwaniu tego co wspólne oraz tego co dzieli w procesie tworzenia i odtwarzania wspólnot spajanych różnorodnymi więziami: przynależności narodowej, tożsamości lokalnej i regionalnej, solidarności ogólnoludzkiej. Jednocześnie aktywnie angażują się w poszerzanie pola sztuki i kultury zapewniając artystkom i artystom przestrzeń do wolnej twórczej ekspresji.
Wartości określające misję publicznej instytucji kultury nie są neutralne, odwoływanie się do nich w codziennej praktyce często wiedzie do napięć i konfliktów, do konfrontacji ekspresji estetycznej z ocenami etycznymi, odwołującymi się do takich kategorii, jak moralność publiczna, patriotyzm czy uczucia religijne. Nierzadko spór wywołany konkretnym dziełem: spektaklem, wystawą, pracą wykracza poza instytucję i staje się paliwem dla politycznej eskalacji konfliktu. Tak było podczas sporu o „Golgota Picnic”, o „Klątwę”, o rzeźbę Maurizio Cattelana przedstawiającą papieża Jana Pawła II.
Instytucja kultury wyłania się z tych sporów jako przestrzeń twórczych poszukiwań i nieustannych renegocjacji, a tym samym odnawiania i ożywania wartości i symboli ważnych w życiu jednostek i wspólnot. Nie wszyscy jednak zgadzają się z taką rolą publicznych instytucji kultury, zwłaszcza tych o statusie instytucji narodowych i zwracają uwagę, że ich misja wynika bezpośrednio ze zobowiązania wobec narodu, a zobowiązanie to konkretyzuje polityka kulturalna państwa.
W świetle ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej ramy działania instytucji określa jej statut, a o programie decyduje dyrektor powoływany na czas określony, dysponujący zapewnioną ustawowo niezależnością. Nic więc dziwnego, że powołania dyrektorów instytucji kultury często budzą emocje i są ważnym instrumentem polityki kulturalnej, bo mają bezpośredni wpływ na działalność programową i artystyczną instytucji. Muzeum II wojny światowej, Muzeum Narodowe w Warszawie, Stary Teatr w Krakowie, Centrum Sztuki Współczesnej – Zamek Ujazdowski czy – ostatnio – niepewna przyszłość Galerii Zachęta – to tylko kilka przykładów instytucji, w których dyrektorskie nominacje wywołały żywą debatę. Dyskusje i spory nie dotyczyły w istocie wyborów personalnych, lecz związanych z nimi wizji programowych, ideologicznych i politycznych.
Jakie są granice politycznej autonomii ministra w kształtowaniu programu podległych mu instytucji poprzez decyzje personalne? Jakie są granice autonomii programowej dyrektorów instytucji? Jaki wpływ na kształtowanie programu instytucji mają i powinni mieć politycy? Jaki wpływ na kształtowanie programu instytucji mają i powinni mieć ich odbiorcy? Czy debatę o kulturze, sztuce i instytucjach kultury można oderwać od logiki politycznej polaryzacji?
Edwin Bendyk
W dyskusji udział wzięli:
Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego)
Po dyskusji odbył się pokaz pierwszego odcinka serii filmowej MSN pt. „CO DALEJ?”, poświęconego Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki.
Seria MSN jest raportem o stanie wybranych instytucji muzealnych w kraju i próbą zbadania, czy możliwe jest przełamanie podziałów stworzonych przez wojny kulturowe. Impulsem do cyklu dokumentalnego są postępujące prace nad nową siedzibą Muzeum Sztuki Nowoczesnej na placu Defilad. Zdając sobie sprawę z tego, że instytucja nie działa w próżni, MSN zagląda do gabinetów i galerii zaprzyjaźnionych, ale też konkurencyjnych podmiotów. Odnosząc się do historii i tożsamości tak ważnych dla kultury miejsc jak Zachęta, Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Sztuki w Łodzi, czy lubelska Galeria Labirynt, chcemy z jednej strony zmapować stan aktualny, by z drugiej otworzyć dyskusję o tym, co dalej.
Jerzy Fedorowicz – aktor teatralny i filmowy, reżyser teatralny, menadżer kultury i polityk. W latach 1989–2012 dyrektor Teatru Ludowego w Krakowie. Jest laureatem licznych nagród za osiągnięcia artystyczne i kulturalne. Poseł na Sejm (2005-2015), senator (od 2015). Należy do Platformy Obywatelskiej.
Alicja Knast – menedżerka kultury, dyrektorka Galerii Narodowej w Pradze. W latach 2014–2020 była dyrektorka Muzeum Śląskiego w Katowicach. Stypendystka m.in. Metropolitan Museum of Art, wykładała na London Metropolitan University (2005-2006).
Michał Łuczewski – dr hab., socjolog. Profesor na Wydziale Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 2013-2019 wicedyrektor Centrum Myśli Jana Pawła II w Warszawie. Członek redakcji „44/Czterdzieści i Cztery”. Publikował m.in. w „Arcanach”, „Polsce The Times”, „Res Publice Nowej”, „Wprost”. Ostatnio opublikował Kapitał moralny. Polityki historyczne w późnej nowoczesności (2018).
Bogna Świątkowska – dziennikarka, promotorka kultury, założycielka i prezeska Fundacji Nowej Kultury Bęc Zmiana. W latach 1999-2002 redaktorka naczelna miesięcznika „Machina”, obecnie jest redaktorką naczelną czasopisma „Notes na 6 tygodni”.
Kazimierz Michał Ujazdowski – dr hab., polityk, prawnik, senator Rzeczypospolitej Polskiej. Wykładowca na Uniwersytecie Łódzkim. W latach 2000-2001 i 2005-2007 minister kultury i dziedzictwa narodowego. Wicemarszałek Sejmu w latach 2004-2005, w latach 1991-1993 oraz 1997-2014 poseł na Sejm RP, w latach 2014-2019 poseł Parlamentu Europejskiego.
Wielu komentatorów_ek i uczestników_czek sceny intelektualnej zwraca uwagę na stan debaty publicznej narzekając, że brakuje w niej nowych idei, które byłyby podstawą dla dobrych interpretacji rzeczywistości, wizji ładu politycznego i społecznego, krytyki kultury, scenariuszy przyszłości, odpowiedzi na zjawiska kryzysowe, jak katastrofa klimatyczna, przełom demograficzny czy wyzwania nowych technologii.
Czy rzeczywiście brakuje nowych, atrakcyjnych propozycji intelektualnych? A jeśli tak, co jest źródłem kryzysu? Brak podaży? Czy coraz większa trudność z „przebiciem” się do debaty? Ograniczenie debaty do mniejszych „baniek”? Polaryzacja polityczna i rosnąca temperatura konfliktu? A może brak odpowiednich platform poważnej dyskusji i wymiany poglądów?
Niezależnie od odpowiedzi, wierzymy, że ciągle najważniejszym medium do wprowadzania w obieg nowych idei jest książka. Dlatego zaprosiliśmy pisma i portale kształtujące polską debatę publiczną do tego, by wspólnie dokonać bilansu idei za 2021 rok.
Rozmawiliśmy o tym, jakie książki były w minionym roku dla różnych środowisk intelektualnym wydarzeniem, skłaniały do namysłu, refleksji, a może nawet do rewizji poglądów. Dlaczego miały takie znaczenie? Czy któreś spośród książek ważnych zostały przeoczone? Rozmawialiśmy przede wszystkim o polskich autorach, ale pytaliśmy też o ważne przekłady.
Swój udział w dyskusji wzięli:
Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego)
Każdą z zaproszonych redakcji poprosiliśmy o przedstawienie własnej listy trzech książek polskich autorów oraz trzech przekładów wydanych w minionym roku, które miały dla nich szczególne znaczenie.
Czas Kultury (Poznań)
Łukasz Moll, Nomadyczna Europa. Poststrukturalistyczne granice europejskiego uniwersalizmu, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika, Toruń 2021
Sprawiedliwość, praca zbiorowa pod przewodnictwem Michała Zadary, Wydawnictwo Żywosłowie, Kraków 2021
Oświecenie, czyli tu i teraz, red. Łukasz Ronduda, Tomasz Szerszeń, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2021
Kacper Pobłocki, Chamstwo, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021
Błażej Warkocki, Alessandro Amenta, Tomasz Kaliściak, Dezorientacje. Antologia polskiej literatury queer, Krytyka Polityczna, Warszawa 2021
Przemysław Wielgosz, Gra w rasy. Jak kapitalizm dzieli, by rządzić, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2021
Antropocen czy kapitałocen? Natura, historia i kryzys kapitalizmu, red. Jason W. Moore, przekład: Krzysztof Hoffmann, Patryk Szaj, Weronika Szwebs, WBPiCAK, Poznań 2021
Jason Hickel, Mniej znaczy lepiej. O tym, jak odejście od wzrostu gospodarczego ocali świat, tłum. Jerzy Paweł Listwan, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2021
Mariana Mazzucato, Wartość wszystkiego. Wytwarzanie i zawłaszczanie w globalnej gospodarce”, tłum. Joanna Bednarek, Wydawnictwo Heterodox, Poznań 2021
Liberte (Łódź)
Rafał Hetman, Izbica, Izbica, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021
Jan Lityński, Ucieczka do wolności. Autobiografia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2021
Rafał Matyja, Miejski grunt. 250 lat polskiej gry z nowoczesnością, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2021
Danilo Kiš, Cyrk rodzinny, tłum. Danuta Cirlić-Straszyńska, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021
Alexander Lee, Machiavelli: His Life and Times, Picador, London 2020
Minouche Shafik, What We Owe Each Other: A New Social Contract, Bodley Head, London 2021
Magazyn Kontakt (Warszawa)
Kacper Pobłocki, Chamstwo, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021
Tomasz S. Markiewka, Zmienić świat raz jeszcze, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2021
David Graeber, Dawid Wengrow, The Dawn of Everything. A New History of Humanity, Allen lane, London 2020
Jason Hickel, Mniej znaczy lepiej. O tym, jak odejście od wzrostu gospodarczego ocali świat, tłum. Jerzy Paweł Listwan, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2021
Brian Porter-Szűcs, Całkiem zwyczajny kraj. Historia Polski bez martyrologii, tł. Jan i Anna Dzierzgowscy, Wydawnictwo Filtry, Warszawa 2021
Kate Raworth, Ekonomia obwarzanka. Siedem sposobów myślenia o ekonomii XXI wieku, tłum. Aleksandra Paszkowska, Krytyka Polityczna, Warszawa 2021
Kultura Liberalna (Warszawa)
Piotr Witwicki, Znikająca Polska, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2021
Artur Domosławski, Wygnaniec, Wydawnictwo Wielka Litera, Warszawa 2021
Zbigniew Rokita, Kajś, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021
Krytyka Polityczna (Warszawa)
Agnieszka Szpila, Heksy, Wydawnictwo: W.A.B., Warszawa 2021
Alicja Urbanik-Kopeć, Chodzić i uśmiechać się wolno każdemu. Praca seksualna w XIX wieku na ziemiach polskich, Krytyka Polityczna, Warszawa 2021
Katarzyna Wężyk, Aborcja jest, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2021
Ana Elena Correa, Wszystkie jesteśmy Belén, tłum. Maja Gańczarczyk, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2021
Kate Raworth, Ekonomia obwarzanka. Siedem sposobów myślenia o ekonomii XXI wieku, tłum. Aleksandra Paszkowska, Krytyka Polityczna, Warszawa 2021
Nowa Konfederacja (Warszawa)
Robert Kuraszkiewicz, Polska w nowym świecie, Wydawnictwo Nowej Konfederacji, Warszawa 2021
Eugeniusz Romer, Pisma geopolityczne, oprac. Marek Stefan, Wydawnictwo Nowej Konfederacji, Warszawa 2021
Sękowski Stefan, Pułról Tomasz, Upadła praworządność. Jak ją podnieść, Wydawnictwo Nowej Konfederacji, Warszawa 2021
Edward Hallett Carr, Kryzys dwudziestolecia 1919–1939. Wprowadzenie do badań nad stosunkami międzynarodowymi, tłum. Jan Sadkiewicz, Wydawnictwo Univeritas, Kraków 2021
Rudolf Kjellén, Państwo jako żywy organizm i inne teksty, tłum. Thomas i Krzysztof Zmyślińscy, Wydawnictwo Zona Zero, Warszawa 2021
John Mearsheimer, Wielkie złudzenie. Liberalne marzenia a rzeczywistość międzynarodowa, Wydawnictwo Nowej Konfederacji, Warszawa 2021
NN6T/Bęc Zmiana (Warszawa)
Kacper Pobłocki, Chamstwo, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021
Michał Szlaga, Stocznia, Instytut Fotografii Fort, Warszawa 2021
Paul B. Preciado, Pornotopia. Playboy, architektura i biopolityka w czasach zimnej wojny, tłum. Grzegorz Piątek, Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana, Warszawa 2021
Przegląd Polityczny (Gdańsk)
Anne Applebaum, Donald Tusk, Wybór, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2021
Rafał Matyja, Miejski grunt. 250 lat polskiej gry z nowoczesnością, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2021
Jan Tokarski, Czy liberalizm umarł?, Wydawnictwo Znak, Kraków 2021
Jan-Werner Müller, Strach i wolność. O inny liberalizm, tłum. Paweł Masłowski, Kultura Liberalna, Warszawa 2021
Steven Pinker, Racjonalność. Co to jest, dlaczego jej brakuje, dlaczego ma znaczenie, tłum. Tomasz Bieroń, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2021
Res Publica Nowa (Warszawa)
Kacper Pobłocki, Chamstwo, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021
Aleksander Hall, Anatomia władzy i nowa prawica, Wydawnictwo Znak, Kraków 2021
Tomasz Stawiszyński, Ucieczka od bezradności, Wydawnictwo Znak, Kraków 2021
Adam Hochschild, Duch króla Leopolda. Opowieść o chciwości, terrorze i bohaterstwie w kolonialnej Afryce, tłum. Piotr Tarczyński, Świat Książki, Warszawa 2021
Benjamin Walter, Podróże wyobraźni, tłum. Bogdan Baran, Wydawnictwo Alatheia, Warszawa 2021
Mitchell Zuckoff, 11 września. Dzień, w którym zatrzymał się świat, tłum. Paulina Surniak, Paulina Surniak Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2021
Więź (Warszawa)
Piotr Augustyniak, Jezus Niechrystus, Wydawictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2021
Rafał Matyja, Miejski grunt. 250 lat polskiej gry z nowoczesnością, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2021
Tomasz Stawiszyński, Ucieczka od bezradności, Wydawnictwo Znak, Kraków 2021
Tomáš Halik, Czas pustych kościołów, przeł. Tomasz Maćkowiak, Wydawnictwo WAM, Kraków 2021
Brian Porter-Szűcs, Całkiem zwyczajny kraj. Historia Polski bez martyrologii, tłum. Jan i Anna Dzierzgowscy, Wydawnictwo Filtry, Warszawa 2021
Geneviève Zubrzycki, Spokojna rewolucja. Tożsamość narodowa, religia i sekularyzm w Quebecu, tłum. Paweł Dobrosielski, Wydawnictwo NOMOS, Kraków 2021
Znak (Kraków)
Artur Domosławski, Wygnaniec. 21 scen z życia Zygmunta Baumana, Wielka Litera, Warszawa 2021
Marek Szymaniak, Zapaść. Reportaże z mniejszych miast, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021
Błażej Warkocki, Alessandro Amenta, Tomasz Kaliściak, Dezorientacje. Antologia polskiej literatury queer, Krytyka Polityczna, Warszawa 2021
Dante Alighieri, Boska Komedia, tłum. Jarosław Mikołajewski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2021
Brian Porter-Szűcs, Całkiem zwyczajny kraj. Historia Polski bez martyrologii, tłum. Jan i Anna Dzierzgowscy, Wydawnictwo Filtry, Warszawa 2021
Rebecca Solnit, Matka wszystkich pytań, tłum. Barbara Kopeć-Umiastowska, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2021
Wielu komentatorów_ek i uczestników_czek polskiej sceny intelektualnej zwraca uwagę na stan debaty publicznej narzekając, że brakuje w niej nowych idei, które byłyby podstawą dla interpretacji rzeczywistości, wizji ładu politycznego i społecznego, krytyki kultury, scenariuszy przyszłości, odpowiedzi na zjawiska kryzysowe, jak katastrofa klimatyczna, przełom demograficzny czy wyzwania nowych technologii.
Czy rzeczywiście brakuje nowych, atrakcyjnych propozycji intelektualnych? A jeśli tak, to co jest źródłem kryzysu? Brak podaży? Czy coraz większa trudność z „przebiciem” się do debaty? Ograniczenie debaty do mniejszych „baniek”? Polaryzacja polityczna i rosnąca temperatura konfliktu? A może brak odpowiednich platform poważnej dyskusji i wymiany poglądów?
Niezależnie od odpowiedzi, wierzymy, że najważniejszym medium do wprowadzania w obieg nowych idei pozostaje książka. Dlatego zaprosiliśmy pisma i portale kształtujące polską debatę publiczną do tego, by wspólnie dokonać bilansu idei za 2023 rok. Porozmawiajmy o tym, jakie książki były w minionym roku dla różnych środowisk intelektualnym wydarzeniem, skłaniały do namysłu, refleksji, a może nawet do rewizji poglądów. Dlaczego miały takie znaczenie? Czy któreś spośród książek ważnych zostały przeoczone? Chcemy rozmawiać przede wszystkim o polskich autorach, ale też zapytać o ważne przekłady. Każdą z zaproszonych redakcji poprosiliśmy o przedstawienie własnej listy trzech książek polskich autorów oraz trzech przekładów wydanych w minionym roku.
„Bilans idei 2023” to również nieformalny początek poszukiwań książki-laureatki tegorocznej, trzeciej już edycji Nagrody im. Marcina Króla. Nagrodę Fundacja Batorego ustanowiła, by wspierać rozwój debaty publicznej poprzez zachętę do pogłębionej refleksji nad zjawiskami i trendami współczesności oraz wyzwaniami przyszłości i do tworzenia nowych idei i prób opisu rzeczywistości.
Udział w debacie „Książki znaczące. Bilans idei 2023” wzięli:
Magdalena M. Baran (Liberté!), Joanna B. Bednarek (Czas Kultury), Ignacy Dudkiewicz (Magazyn Kontakt), Zofia Król (Dwutygodnik), Anna Kuczyńska (Res Publica Nowa), Roman Kurkiewicz (Le Monde diplomatique – edycja polska), Dominika Kozłowska (Znak), Magdalena Kicińska (Pismo), Zbigniew Nosowski (Więź), Konstanty Pilawa (Pressje), Katarzyna Skrzydłowska-Kalukin (Kultura Liberalna), Bogna Świątkowska (Notes Na 6 Tygodni/Bęc Zmiana), Agnieszka Wiśniewska (Krytyka Polityczna), Krzysztof Zalewski (Nowa Konfederacja, Instytut Boyma).
Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego)
Każdą z zaproszonych redakcji poprosiliśmy o przedstawienie własnej listy trzech książek polskich autorów oraz trzech przekładów wydanych w minionym roku, które miały dla nich szczególne znaczenie.
Czas Kultury (Poznań)
Dwutygodnik (Warszawa)
Kontakt (Warszawa)
Krytyka Polityczna (Warszawa)
Kultura Liberalna (Warszawa)
Le Monde diplomatique – edycja polska (Warszawa)
Liberté! (Łódź)
NN6T (Warszawa)
Nowa Konfederacja (Warszawa)
Pismo (Warszawa)
Pressje (Kraków)
Res Publica Nowa (Warszawa)
Więź (Warszawa)
Znak (Kraków)
Zgłoszenia publiczności
KSIĄŻKI POLSKIE:
PRZEKŁADY:
23 maja po raz trzeci wręczyliśmy Nagrodę im. Marcina Króla za najlepszą opublikowaną w 2023 roku polską książkę z dziedziny historii idei i badań nad przyszłością, filozofii i myśli społecznej i politycznej, refleksji nad cywilizacją i kulturą, wprowadzającą nowe idee, koncepcje czy sposoby myślenia. Nagroda dla autora wynosi 50 000 zł.
Laureatem został Jan Tokarski za książkę „W cieniu katastrofy. «Encounter», Kongres Wolności Kultury i pamięć XX wieku”, Znak
Do finału Nagrody nominowani byli także:
Wręczeniu Nagrody towarzyszyła debata „Czy Europa może umrzeć?”, w której udział wzięli:
Prowadzenie: Edwin Bendyk (prezes Fundacji im. Stefana Batorego)
„Nasza Europa stała się dziś śmiertelna. Może umrzeć, a czy tak się stanie, zależy wyłącznie od drogi, jaką wybierzemy” – powiedział prezydent Francji Emmanuel Macron miesiąc temu na Sorbonie. Było to nawiązanie do eseju Paula Valéry’ego Kryzys ducha z 1919 roku, gdzie pada słynne zdanie „My, cywilizacje, wiemy już, że jesteśmy śmiertelne”. Czy idee także są śmiertelne? Czy umrzeć może idea Europy? Przede wszystkim zaś, co dla tej idei zdziałać mogą dziś myśliciele i myślicielki?
Po przerwie powróciliśmy z Nagrodą im. Beaty Pawlak!
Kapituła Funduszu im. Beaty Pawlak wręczyła Nagrody za rok 2019 i 2020 (2 edycje). Laureatem za 2019 rok został Mirosław Wlekły za Raban! O kościele nie z tej ziemi, Wydawnictwo Agora. Laureatką Nagrody za 2020 rok została Agnieszka Pajączkowska za Wędrowny Zakład Fotograficzny, Wydawnictwo Czarne.
Nagroda imienia Beaty Pawlak przyznawana jest od 2003 roku za tekst na temat innych kultur, religii i cywilizacji opublikowany w języku polskim w okresie od 1 lipca poprzedniego roku do 30 czerwca bieżącego roku. W ten sposób wypełniana jest ostatnia wola Beaty Pawlak, dziennikarki i pisarki, która 12 października 2002 zginęła w zamachu terrorystycznym na indonezyjskiej wyspie Bali. Ustanowiony Jej testamentem i noszący Jej imię Fundusz, powierzony został Fundacji im. Stefana Batorego.
Beata Pawlak była niespokojnym duchem. W latach 70. działała w krakowskim SKS-ie, w stanie wojennym wydawała podziemną gazetkę. W 1984 roku wyjechała do Paryża. We Francji zaprzyjaźniła się z irańskimi emigrantami i odnalazła pasję na całe życie – islam. Po 1989 roku wróciła do Polski. Przeszkadzał jej kontrast między antyislamskimi stereotypami a ludźmi, których poznała. Szukała odpowiedzi na pytanie, dlaczego wybuchają islamskie bomby? Jeździła do krajów muzułmańskich – poznawała cywilizację – poznając ludzi. Po islamie przyszła ciekawość innych kultur i kolejne podróże. Odwiedziła 25 krajów. Była dziennikarką, reporterką, autorką książek.
Kapituła Nagrody: Piotr Kosiewski (Fundacja im. Stefana Batorego), Maria Kruczkowska („Gazeta Wyborcza”), Antoni Rogala (przedstawiciel rodziny), Olga Stanisławska (reporterka), Adam Szostkiewicz („Polityka”) – przewodniczący, Joanna Załuska (Fundacja im. Stefana Batorego), Wojciech Załuska (Katolicka Agencja Informacyjna).
Nominacje do Nagrody im. Beaty Pawlak 2019
Joanna Gierak-Onoszko, 27 śmierci Toby’ego Obeda, Dowody na Istnienie, Warszawa 2019
Iza Klementowska, Skóra. Witamy uchodźców, Karakter, Kraków 2019
Grzegorz Stern, Borderline. Dwanaście podróży do Birmy, Czarne, Wołowiec 2019
Ilona Wiśniewska, Lud. Z grenlandzkiej wyspy, Czarne, Wołowiec 2018
Mirosław Wlekły, Raban! O kościele nie z tej ziemi, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2019
Nominacje do Nagrody im. Beaty Pawlak 2020
Katarzyna Boni, Auroville. Miasto z marzeń, Agora 2020
Katarzyna Kobylarczyk, Strup. Hiszpania rozdrapuje rany, Czarne 2019
Agnieszka Pajączkowska, Wędrowny Zakład Fotograficzny, Czarne 2019
Filip Skrońc, Nie róbcie mu krzywdy, Czarne 2020
Maja Wolny, Pociąg do Tybetu, Mando 2020
Dotychczasowymi laureatami nagrody są̨: Joanna Bator, Max Cegielski, Artur Domosławski, Anna Fostakowska, Wojciech Górecki, Mateusz Janiszewski, Bartosz Jastrzębski, Marek Kęskrawiec, Piotr Kłodkowski, Krzysztof Kopczyński, Adam Lach, Cezary Michalski, Jacek Milewski, Jarosław Mikołajewski, Jędrzej Morawiecki, Beata Pawlikowska, Konrad Piskała, Dariusz Rosiak, Anna Sajewicz, Paweł Smoleński, Andrzej Stasiuk, Witold Szabłowski, Mariusz Szczygieł i Ewa Wanat.
Więcej informacji o Funduszu im. Beaty Pawlak.
