Prof. Hubert Izdebski analizował dla forumIdei Fundacji Batorego także poprzednią wersję ustawy. W obecnej analizie porównuje projekt przekazany właśnie do konsultacji publicznych (określany jako „Projekt 31.8”) z poprzednim („Projekt 14.2”) noszącym datę 14 lutego 2022 roku. W związku z powyższym autor nie powtarza oceny poprzedniego projektu ustawy w całym jej zakresie.
Prof. Izdebski zastanawia się, na ile obecny projekt – choć może służyć także uporządkowaniu stanu prawnego – jest wynikiem zamiaru kontynuowania zmiany ustroju bez zmiany Konstytucji.
„Analiza tego projektu pod kątem konstytucyjnych praw człowieka i obywatela oraz decentralizacji władzy publicznej i tym samym samodzielności jednostek samorządu terytorialnego, potwierdza ogólną tendencję dokonywania od 2015 roku drogą legislacyjną i pozalegislacyjną zmian ustroju Rzeczypospolitej bez, niemożliwej ze względu na skład parlamentu, zmiany konstytucji” – uważa prof. Hubert Izdebski.
Stany quasi-nadzwyczajne: zagrożenia i pogotowia
W swojej obecnej wersji projekt nadal może budzić istotne wątpliwości natury konstytucyjnej ze względu na podtrzymanie stopniowania szczególnych opisanych w nim stanów: pogotowia (obowiązującego również organy samorządu, jak i przedsiębiorców), zagrożenia i klęski żywiołowej. Oznacza to propozycję wprowadzenia dwóch, nieznanych Konstytucji RP stanów quasi-nadzwyczajnych.
Prof. Izdebski przypomina uzasadnienie wyroku z 21 kwietnia 2009 roku dotyczącego ustawy o zarządzaniu kryzysowym, w którym Trybunał Konstytucyjny podkreślił: „Konstytucja wyznacza granice między stanami nadzwyczajnymi (art. 228 Konstytucji) a «normalnym» funkcjonowaniem państwa. […] Konstytucja rozróżnia wyłącznie zagrożenie zwykłe i zagrożenie szczególne dla państwa i jego obywateli. Nie zawiera natomiast przepisów zezwalających na wyróżnianie specyficznego stanu narastania zagrożeń («sytuacji kryzysowej»), usytuowanego pomiędzy zwykłymi zagrożeniami bezpieczeństwa państwa (dla likwidacji bądź ograniczenia których wystarczają zwykłe środki konstytucyjne) a zagrożeniami szczególnymi, uzasadniającymi prowadzenie jednego ze stanów nadzwyczajnych”.
Z uzasadnienia obecnego projektu wynika, że przesłankami wprowadzania stanów innych niż – konstytucyjnie nadzwyczajny – stan klęski żywiołowej mają być „sytuacje nadzwyczajnego zagrożenia”. Jest to określenie idące nawet dalej niż konstytucyjne „sytuacje szczególnych zagrożeń”. Jest to zatem kolejna próba wyjścia poza konstytucyjną dychotomię: normalne funkcjonowanie państwa – stan nadzwyczajny, po szczególnych rozwiązaniach antycovidowych oraz rozwiązaniach przyjętych w Ustawie z 17 listopada 2021 r. o zmianie ustawy o ochronie granicy państwowej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 2191), która weszła w życie wraz z zakończeniem stanu wyjątkowego wprowadzonego 2 września 2021 roku w części województwa podlaskiego i części województwa lubelskiego.
Szczególne uprawnienia organów administracji rządowej w stosunku do organów JST
Przepisy art. 31 ust. 8 i nast. (poprzednio art. 30 ust. 8) oraz art. 36 ust. 3 (poprzednio art. 35 ust. 3), dotyczą szczególnych uprawnień organów administracji rządowej w stosunku do organów jednostek samorządu terytorialnego. W „Projekcie 31.8” zasadniczo przejęte zostało unormowanie zawarte w art. 30 „Projektu 14.2”, którego punktem wyjścia były następujące przepisy:
„1. Prezes Rady Ministrów może wydawać polecenia obowiązujące organy administracji rządowej, państwowe osoby prawne, organy samorządu terytorialnego, samorządowe osoby prawne oraz samorządowe jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej oraz przedsiębiorców.
Jedyna zmiana w tym zakresie w stosunku do wersji z lutego polega na usunięciu przepisu dotyczącego wydawania poleceń przez starostów.
W obecnie proponowanym brzmieniu:
„7. W razie odmowy wykonania polecenia, o którym mowa w ust. 1–3, niewłaściwego wykonywania tego polecenia albo braku skuteczności w realizacji działań koordynacyjnych wynikających z obowiązywania jednego ze stanów, o których mowa w art. 27 ust. 1 pkt 2 i 3, przez organy samorządu terytorialnego Prezes Rady Ministrów, na wniosek właściwego terytorialnie wojewody, może w drodze decyzji administracyjnej, orzec o przejęciu zadań organów samorządu terytorialnego przez wojewodę na czas określony, w zakresie niezbędnym do wykonania polecenia lub realizacji zadań koordynacyjnych wynikających z obowiązywania jednego ze stanów ze stanów o których mowa w art. 27 ust. 1 pkt 2 i 3, zawiadamiając o tym ministra właściwego do spraw wewnętrznych” (wyróżnienia autora).
Prof. Izdebski podkreśla, że obecna wersja ustawy ogranicza samodzielność samorządu w mniejszym stopniu niż w poprzednim projekcie – i w tym zakresie jest to zmiana in plus. W porównaniu jednak z aktualnym stanem prawnym nadal mniej respektuje zasadę pomocniczości, ograniczając zadania i kompetencje samorządu, czyli wzmacniając recentralizację.
Uzasadnienie projektu
Prof. Izdebski ocenia również uzasadnienie projektu i przypomina, że wraz z wejściem w życie Ustawy z 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (23 kwietnia 2022 roku) pojawiła się (i to już w czasie trwania rosyjskiej agresji w Ukrainie wraz z wynikającymi z niej zagrożeniami dla bezpieczeństwa RP) luka prawna spowodowana przez brak przepisów o obronie cywilnej. Tę lukę mają wypełnić dopiero przepisy rozdziału 9. Omawianego projektu. Projektodawcy natomiast piszą, że „jednym z nadrzędnych celów przyświecających twórcom ustawy była wola uporządkowania przepisów”.
Po drugie, ważną częścią uzasadnienia jest krytyka działania na podstawie dotychczasowych przepisów Rządowego Centrum Bezpieczeństwa, bez poszukiwania przyczyn braku czynności, które mogłyby zostać uznane za pożądane – zauważa autor.
Okrągła rocznica wydarzeń 1989 roku skłania do stawiania pytań zarówno o wydarzenia sprzed 30 lat, jak i o bilans ostatnich trzech dekad. Nie chcemy jednak ograniczyć się do zwyczajowych w podobnych okazjach podsumowań i rocznicowych wspomnień, lecz postawić pytania o to, co wywoływało i nadal wywołuje kontrowersje oraz jest istotne dla dzisiejszych polskich sporów.
Konferencja była transmitowana na żywo na naszym profilu na Facebooku. Zapraszamy do obejrzenia relacji:
PROGRAM
Sesja I, 13 czerwca, godz. 11.00-13.30
Mity i rzeczywistość: kto i jak przyczynił się do wielkich zmian 1989 roku
W naszym życiu publicznym dominuje narracja, która przypisuje przełom 1989 roku w Polsce, ale też pośrednio w całym obozie sowieckim, „Solidarności” i Janowi Pawłowi II. Nikt nie zaprzeczy, że swój udział w przygotowaniu gruntu pod zmiany miało to, co zachodziło za Michaiła Gorbaczowa w ZSRR i polityka Ronalda Reagana w USA. Trudno też zaprzeczyć, że znaczenie miała także polityka ówczesnych władz PRL. Jak zarysować syntezę różnych tych czynników, aby zbliżyć się do prawdy historycznej?
W dyskusji udział wzięli:
➡ prof. Antoni Dudek (Instytut Politologii UKSW)
➡ dr hab. Rafał Matyja (Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie)
➡ red. Michał Sutowski (Krytyka Polityczna)
➡ prof. Paweł Śpiewak (Instytut Socjologii Uniwersytet Warszawski)
➡ prof. Anna Wolff-Powęska (SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny – Wydział Zamiejscowy w Poznaniu)
Prowadzenie: Mikołaj Cześnik (członek Zarządu Fundacji Batorego)
Sesja II, 13 czerwca, godz. 14.30-17.00
Kto kogo zdradził?
Od 1989 roku różne strony sporów politycznych i ideowych w Polsce otwarcie, lub w zawoalowany sposób, stawiały i nadal stawiają oskarżania o zdradę. Zdrajcami mieli być: działacze opozycji demokratycznej, Solidarność, Kościół, lewica, intelektualiści, elity… Padały zarzuty o zdradę mas, ale też o bunt elit, które porzuciły spoczywające na nich obowiązki. Co te wszystkie zarzuty, sposób i okoliczności ich formułowania mówią o charakterze sporów, o odmienności projektów i oczekiwań, a także o polaryzacji społecznej, politycznej i ideowej?
W dyskusji udział wzięli:
➡ prof. dr hab. Ryszard Bugaj (Instytut Nauk Ekonomicznych PAN)
➡ dr Dominika Kozłowska (redaktorka naczelna miesięcznika Miesięcznik ZNAK)
➡ dr hab. Piotr Laskowski (Instytut Stosowanych Nauk Społecznych, Uniwersytet Warszawski)
➡ dr Karolina Wigura (Kultura Liberalna)
➡ Maciej Zięba OP (dominikanin, teolog, filozof i publicysta)
Prowadzenie: Aleksander Smolar (Prezes Fundacji im. Stefana Batorego)
Sesja III, 14 czerwca, godz. 10.00-12.30
Czy była modernizacyjna alternatywa?
Polska transformacja uchodzi za wzór radykalizmu i sukcesu. Była ona od początku krytykowana: na lewicy ze względu na koszty społeczne, na prawicy ze względu na jej charakter imitacyjny w stosunku do Zachodu, oraz rolę kapitału obcego w procesie prywatyzacji. Kryzys na Zachodzie, upadek jego autorytetu, spowodował wzmocnienie tych krytyk. Jakie można widzieć alternatywy z ówczesnej i obecnej perspektywy?
W dyskusji udział wzięli:
➡ prof. Stanisław Gomułka (główny ekonomista Business Centre Club),
➡ prof. dr hab. Jerzy Hausner (b. wicepremier i minister gospodarki, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie),
➡ prof. dr hab. Jerzy Osiatyński (członek Rada Polityki Pieniężnej),
➡ prof. dr hab. Andrzej Szahaj (Instytut Filozofii Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu),
➡ prof. dr hab. Katarzyna Żukrowska (Instytut Studiów Międzynarodowych SGH Warsaw School of Economics).
Prowadzenie: Aleksander Smolar (Prezes Fundacji im. Stefana Batorego)
Sesja IV, 14 czerwca, godz. 13.30-16.00
Czy Polska dojrzała do demokracji?
To pytanie bywa formułowane na zachodzie pod adresem naszego regionu, w tym Polski. Mówi się o dysfunkcyjności systemu politycznego, słabym zakorzenieniu obyczajów i praktyk demokratycznych, lekceważącym stosunku do prawa, o dziedzictwie feudalizmu w relacjach społecznych. Biorąc pod uwagę stan demokracji w świecie pojawia się jednak szersze pytanie o przyszłość demokracji liberalnej. Nie zwalnia to nas od potrzeby refleksji na temat naszej sytuacji i stawiania pytania o zakorzenienie Polski w demokracji.
W dyskusji udział wzięli:
➡ prof. Małgorzata Kowalska (Katedra Filozofii i Etyki Uniwersytet w Białymstoku,
➡ Robert Krasowski (Prezes Fundacja im. Immanuela Kanta),
➡ dr Paweł Marczewski (szef działu obywatele, forumIdei Fundacji im. Stefana Batorego),
➡ prof. dr hab. Andrzej Rychard (Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk),
➡ red. Sławomir Sierakowski (Krytyka Polityczna).
Prowadzenie: Anna Materska-Sosnowska (członkini Zarządu Fundacji Batorego)
