Celem programu działającego w latach 2000-2012 było przeciwdziałanie korupcji i zwiększanie przejrzystości w życiu publicznym. Monitorowaliśmy poczynania władz i partii politycznych pod kątem przestrzegania przepisów antykorupcyjnych oraz standardów przejrzystości. Ocenialiśmy realizację obietnic dotyczących przeciwdziałania korupcji składanych przez partie w trakcie kampanii wyborczych oraz realizację rządowych strategii antykorupcyjnych. Badaliśmy przejrzystość finansowania kampanii wyborczych. Obserwowaliśmy proces stanowienia prawa i proponowaliśmy rozwiązania legislacyjne, które zapewniają przejrzystość procesów decyzyjnych oraz stanowią zabezpieczenie przed praktykami korupcyjnymi. Udzielaliśmy wsparcia prawnego osobom, które ujawniając nieprawidłowości w miejscu pracy lub środowisku zawodowym, spotykają się z szykanami ze strony pracodawców.
Poradnictwo prawne i sygnaliści
Od 2000 do 2011 roku prowadziliśmy poradnictwo prawne dla osób, które zetknęły się z korupcją, w zakresie przepisów regulujących m.in.: przestępczość korupcyjną, konflikt interesów, dostęp do informacji publicznej, proces rekrutacyjny na stanowiska pracy w instytucjach publicznych, zamówienia publiczne.
Zgłaszające się do nas osoby i instytucje informowaliśmy, co można w konkretnej sprawie zrobić. W uzasadnionych przypadkach oferowaliśmy pomoc w postępowaniu odwoławczym, występowaliśmy do instytucji nadzorczych i kontrolnych, a czasem także do prokuratury z prośbą o zbadanie sprawy. W wybranych przypadkach obserwowaliśmy procesy sądowe, występując w roli przedstawiciela społecznego.
W ciągu pierwszych 11 lat zajęliśmy się 415 sprawami.
Z biegiem lat coraz więcej osób proszących nas o pomoc stanowili tzw. whistleblowerzy, nazywani po polsku sygnalistami. Są to osoby, które działając w dobrej wierze i w trosce o dobro publiczne, ujawniają nieprawidłowości lub zachowania nieetyczne w miejscu pracy albo środowisku zawodowym. W latach 2006-2014 udzielaliśmy im indywidualnego wsparcia oraz prowadziliśmy działania rzecznicze mające na celu wprowadzenie ochrony prawnej sygnalistów.
Wydaliśmy poradnik „Jak zdemaskować szwindel? Czyli krótki przewodnik po whistle-blowingu”
Działania na rzecz wsparcia sygnalistów były kontynuowane przez program Odpowiedzialne Państwo, a obecnie są prowadzone w ramach forumIdei.
Monitoring procesu legislacyjnego
Działania na rzecz przejrzystości i otwartości procesu legislacyjnego prowadziliśmy od 2006 roku, od 2009 roku – w ramach utworzonego przy Fundacji Obywatelskiego Forum Legislacji. OFL grupuje ekspertów, naukowców i przedstawicieli organizacji pozarządowych, którzy działają na rzecz poprawy jakości procesu tworzenia aktów prawnych oraz otwarcia go na głos obywateli. Zajmuje się w szczególności standardami konsultacji oraz praktyką funkcjonowania ustawy lobbingowej. W 2011 roku Obywatelskie Forum Legislacji, wsparte przez ekspertów prawa konstytucyjnego, zainicjowało dyskusję na temat zasadności stworzenia nowych ram prawnych, które uporządkować miały proces tworzenia prawa, wzmacniając rolę konsultacji społecznych w tym procesie i wprowadzając rozwiązania zwiększające jego przejrzystość.
Monitoring obietnic wyborczych
W ramach działającej w latach 2001-2012 Antykorupcyjnej Koalicji Organizacji Pozarządowych sprawdzaliśmy, jak podczas kadencji parlamentarnej, partie wypełniają swoje obietnice wyborcze dotyczące przeciwdziałania korupcji, przejrzystości i pracy na rzecz podnoszenia standardów życia publicznego. Monitorowaliśmy inicjatywy ustawodawcze i inne działania rządu dotyczące przeciwdziałania korupcji i przejrzystości w życiu publicznym. Wyniki monitoringu prezentowaliśmy na dorocznych konferencjach oceniających realizację obietnic wyborczych, a na zakończenie kadencji opublikowaliśmy raporty podsumowujące całościowo dokonania reprezentowanych w Parlamencie partii politycznych.
W skład Koalicji, obok Fundacji Batorego, wchodziły: Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Fundacja Komunikacji Społecznej, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Stowarzyszenie Szkoła Liderów, Stowarzyszenie Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich i Stowarzyszenie Normalne Państwo.
Przejrzystość finansowania polityki
Celem prowadzonych przez nas w latach 2005-2012 działań było zwiększenie przejrzystości finansowania kampanii wyborczych i partii politycznych w Polsce poprzez zmianę przepisów prawnych. W latach 2005-2009 przeprowadziliśmy monitoringi finansowania trzech kampanii wyborczych: prezydenckiej, samorządowej i kampanii do Parlamentu Europejskiego.
Na ich podstawie opracowaliśmy rekomendacje zmian w prawie wyborczym lub praktyce jego stosowania, z których wiele znalazło się w przyjętym przez Sejm w 2010 roku Kodeksie Wyborczym. W roku 2011 uczestniczyliśmy w posiedzeniach komisji sejmowej, zajmującej się projektem ustawy o fundacjach politycznych. Postulowaliśmy wprowadzenie w nim analogicznych regulacji jak w ustawie o partiach politycznych i Kodeksie wyborczym. Przygotowaliśmy też rekomendacje dotyczące wzorów sprawozdań finansowych komitetów wyborczych, które zostały uwzględnione przez Ministerstwo Finansów.
W 2012 roku dzięki dotacji z programu Wschód-Wschód przeprowadziliśmy analizę systemów finansowania partii politycznych i kampanii wyborczych w siedmiu krajach Unii Europejskiej i Partnerstwa Wschodniego. W ramach projektu, w którym uczestniczyli: Instytut Rozwoju Inicjatyw Społecznych Viitorul z Mołdawii,Stowarzyszenie Młodych Prawników z Gruzji, oddziały Transparency International z Armenii, Czech i Estonii, Forum Społeczeństwa Otwartego z Mongolii oraz Fundacja Instytut Myśli Obywatelskiej im. Stańczyka z Krakowa powstała strona www.politicalfinance.org prezentująca w ujęciu porównawczym podstawowe elementy systemu finansowania polityki w poszczególnych krajach. Na stronie znaleźć można raporty analizujące krajowe ustawodawstwo oraz rekomendacje zmian legislacyjnych służących zwiększeniu przejrzystości przyjętych rozwiązań. Strona dostępna jest w angielskiej i rosyjskiej wersji językowej.
Antykorupcja w praktyce
Przyjęta przez Polskę w 2006 roku ONZ-owska Konwencja Przeciw Korupcji zobowiązuje kraje, które ją ratyfikowały do położenia większego nacisku na zapobieganie korupcji (art. 5 i 6). Doświadczenia innych państw, np. Holandii, Australii czy Niemiec wskazują, że jednym z lepszych narządzi prewencyjnych może być wprowadzenie w instytucjach publicznych systemów zabezpieczających przed występowaniem korupcji. Systemy takie, tworzone we współpracy z pracownikami i z uwzględnieniem specyfiki konkretnej instytucji są, jednym z najskuteczniejszych sposobów zapobiegania korupcji.
Naszym celem było przedstawienie i upowszechnienie dobrego instrumentu zmniejszającego zagrożenia korupcyjne w instytucjach publicznych. W latach 2011-2012 przeanalizowaliśmy zastosowanie systemu przeciwdziałania korupcji, wprowadzonego jako rozszerzenie ISO 9001, w trzech instytucjach: Ministerstwie Gospodarki, Urzędzie Marszałkowskim Województwa Mazowieckiego i Agencji Rezerw Materiałowych. Wyniki naszej oceny przedstawiliśmy w raportach z badań (patrz niżej). Na ich podstawie przygotowaliśmy poradnik dla instytucji publicznych, prezentujący zasady poprawnego wprowadzania systemów zabezpieczających przed korupcją.
Raport z ewaluacji Systemu w Ministerstwie Gospodarki [PDF 1,94 MB]
Raport z ewaluacji Systemu wraz z Aneksem zawierającym stanowisko Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w sprawie ocen zawartych w raporcie [1,50 MB]
Raport z ewaluacji Systemu w Agencji Rezerw Materiałowych [PDF 1,63 MB]
Lokalne Grupy Obywatelskie
W 2000 roku zainicjowaliśmy tworzenie sieci Lokalnych Grup Obywatelskich monitorujących działania władz lokalnych i prowadzących kampanie na rzecz większej przejrzystości w życiu publicznym na szczeblu lokalnym. Grupy tworzyły też punkty doradztwa dla obywateli napotykających trudności w załatwianiu spraw w urzędach, prowadziły antykorupcyjne akcje informacyjne, razem z mediami organizowały lokalne debaty na temat korupcji.
Dla osób, które chciały stworzyć i poprowadzić grupę obywatelską, zorganizowano w latach 2000-2005 pięć edycji rocznych weekendowych szkoleń. Program szkolenia obejmował zajęcia z edukacji prawnej, wiedzy o samorządzie terytorialnym, umiejętności liderskich i podejmowania działań lokalnych. W ramach szkolenia liderzy mieli także za zadanie zrealizować konkretne projekty antykorupcyjne: przeprowadzić lekcję antykorupcyjną w szkole i zorganizować publiczną debatę na temat związany z korupcją. Osoby, które przeszły z powodzeniem cykl szkoleniowy, mogły rozpocząć współpracę z Programem Przeciw Korupcji. Na potrzeby pracy liderów i grup obywatelskich opracowaliśmy cykl broszur pt. „Ściągawka z demokracji”, poradniki i materiały do praktycznego wykorzystania oraz Model Przejrzystej Gminy. W lutym 2005 r. opublikowaliśmy również podręcznik dla liderów pt. „Ściągawka dla lidera Lokalnej Grupy Obywatelskiej”.
W ciągu 5 lat przeszkolono 90 osób, które założyły blisko 20 grup obywatelskich zarówno w małych miejscowościach jak i w dużych miastach. Absolwenci tych szkoleń w grudniu 2003 roku założyli Stowarzyszenie Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich, które po kilku latach zmieniło nazwę na Sieć Obywatelska Watchdog Polska.
Tylko ryba nie bierze
W latach 2000-2006 prowadziliśmy konkurs dla dziennikarzy śledczych „Tylko ryba nie bierze?”. Celem konkursu było wsparcie rozwoju dziennikarstwa śledczego zarówno w mediach centralnych jak i lokalnych. Laureatów wyłaniała Kapituła konkursu złożona z niezależnych ekspertów. Do konkursu przyjmowano prace przedstawiające zjawisko korupcji lub opisujące mechanizmy korupcyjne. Kapituła konkursu przyznając nagrody brała pod uwagę rzetelność i obiektywizm w przedstawianiu faktów, ciągłość w śledzeniu opisywanej sprawy, samodzielne pozyskiwanie informacji i materiałów oraz dobry warsztat dziennikarski.Laureatami konkursu byli między innymi: Małgorzata Solecka, Andrzej Stankiewicz, Andrzej R. Potocki, Igor Ryciak, Bianka Mikołajewska, Józef Jerzy Jurecki, Jacek Bazan, Tomasz Patora, Marcin Stelmasiak, Michał Karnowski, Leszek Kraskowski, Hanna Bogoryja –Zakrzewska, Ernest Zozuń, Anna Marszałek i Bertold Kittel.
Przejrzysta Polska
W latach 2003-2006 uczestniczyliśmy w projekcie „Przejrzysta Polska”. Inicjatorami projektu, którego celem było propagowanie przejrzystości życia publicznego na szczeblu lokalnym na skalę ogólnopolską byli Agora i Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności. Polegał on na przeprowadzeniu akcji społecznej, w której biorą udział samorządy lokalne zainteresowane wprowadzeniem przejrzystości do życia publicznego na poziomie gmin. Realizatorem projektu była Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej. Projekt miał trzy etapy: „laboratoryjny”, masowy i tzw. „kontynuacja”. W laboratorium uczestniczyło 16 samorządów, po jednym z każdego województwa. Od września 2004 r. do lutego 2006 r. realizowana była masowa akcja medialna, zwana „Przejrzystą Polską” prowadzona głównie przez „Gazetę Wyborczą”. Do projektu zgłosiło się 775 gmin i starostw. Program akcji polegający na zrealizowaniu minimum sześciu bardzo konkretnych zadań zrealizowało 426 samorządów. Trzeci etap, tzw. „kontynuacja” realizowany od marca do października 2006 adresowany był do najaktywniejszych uczestników akcji masowej. Zgłosiło się do niego 178 samorządów, które miały zrealizować minimum trzy zaawansowane zadania wymagające przeprowadzenia badania oceny wprowadzonych zmian przez mieszkańców. Zadania właściwie wykonało 135 uczestników. Jednym z jej rezultatów było wydanie przykładów najlepszych praktyk na cd-romie.
Bazując na założeniach i doświadczeniach akcji Przejrzysta Polska MSWiA przeprowadziła szkolenie ponad 130 pracowników administracji rządowej i samorządowej. Rola Fundacji im. Stefana Batorego w realizacji kontynuacji projektu polegała na stałej pracy w Radzie Projektu.
Monitoring sposobu wydatkowania wybranych funduszy publicznych
Głównym celem prowadzonego w latach 2007-2008 projektu była analiza ewentualnych powiązań pomiędzy światem polityki i biznesu. W ramach monitoringu wydatkowania wybranych funduszy publicznych badaliśmy istnienie związków pomiędzy decyzjami o udzieleniu zamówień publicznych, a udzielonym wcześniej przez szefów lub właścicieli zwycięskich firm wsparciem finansowym dla partii politycznych. Sprawdzaliśmy również, czy taka zależność zachodzi w przypadku polityki kadrowej monitorowanych instytucji.
Drugim celem projektu było sprawdzenie realizacji w praktyce prawa dostępu do informacji publicznej. Realizując monitoring w znacznym stopniu korzystaliśmy z informacji, które są lub powinny być publicznie dostępne. Chcieliśmy uzyskać odpowiedź na pytanie czy i na ile możliwe jest – przy ówczesnej praktyce stosowania tego prawa – przeprowadzenie tego typu monitoringu. W wyniku przeprowadzonych analiz nie udało się wykazać istotnych powiązań pomiędzy darczyńcami partii politycznych a wynikami postępowań o udzielenie zamówienia publicznego i wynikami rekrutacji w monitorowanych instytucjach. Wykazane natomiast zostało istnienie dużych ograniczeń w zakresie realizacji prawa do informacji publicznej.
Raport z badania zawierał zarówno analizę zjawiska jak i propozycje koniecznych zmian w prawie i jego stosowaniu.
