Blog

To wnioski z raportu Stowarzyszenia Lepsze Jutro „Aktywna mama. Opieka żłobkowa w Polsce oczami rodziców”, który został oparty na wywiadach przeprowadzonych z matkami małych dzieci. Kontynuuje on wątki podjęte w poprzednim badaniu Stowarzyszenia, analizującym ogólnopolską dostępność opieki żłobkowej.

Polskie żłobki w świetle badań

Polska znajduje się poniżej średniej unijnej pod względem korzystania z opieki żłobkowej. Według badań Eurostatu w roku 2023 opieką żłobkową objęte było 12,6% polskich dzieci w porównaniu do średniej unijnej na poziomie 37,4%. W 2002 roku Polska zgodziła się na realizację unijnych Celów Barcelońskich, które przewidują, że do 2030 roku objętych opieką żłobkową powinno zostać 50% dzieci. Realizacja tych celów wydaje się mało realna przy obecnym poziomie dostępności miejsc i placówek. Co prawda temat opieki żłobkowej zaczął pojawiać się coraz częściej w debacie politycznej, ale brakuje planów na rozwiązanie najbardziej palących problemów.

W Stowarzyszeniu Lepsze Jutro uważamy, że rolą państwa jest zapewnienie dostępnych i dobrej jakości usług publicznych – również takich, które wspierają rodziny. Żłobki stanowią niezbędne wsparcie dla wielu rodziców, a szczególnie matek. Dlatego też postanowiliśmy zbadać dostępność opieki żłobkowej. W ramach poprzednich badań ilościowych opisanych w raporcie „Maluch minus. Dostępność opieki żłobkowej w Polsce” analizowaliśmy liczbę dostępnych miejsc, koszty opłat oraz najistotniejsze kwestie, jakimi rodzice kierują się przy podejmowaniu decyzji o posłaniu dziecka do żłobka.

W raporcie „Aktywna mama”, którego premiera miała miejsce 27 lutego 2025 roku, postanowiliśmy pogłębić naszą analizę, biorąc pod uwagę doświadczenia wybranych rodziców biorących udział w badaniu ilościowym. Przeprowadzone wywiady potwierdziły problemy instytucjonalne, które dostrzegliśmy w poprzednich badaniach. W najnowszym badaniu udało nam się porozmawiać przede wszystkim z matkami korzystającymi ze żłobków. Nie udało nam się porozmawiać z żadnym ojcem – już sam ten fakt kieruje naszą uwagę na społeczno-kulturowe bariery dotyczące korzystania z opieki żłobkowej.

Wysokie koszty i niewielka liczba miejsc

Wywiady pokazały, że jedną z poważniejszych barier w korzystaniu z opieki żłobkowej jest jej wysoki koszt. Potwierdza to dane z pierwszego raportu, w którym jako główny powód niekorzystania z opieki żłobkowej rodzice podawali zbyt wysokie koszty opieki żłobkowej (44% odpowiedzi). Zgodnie z danymi sprzed wprowadzenia programu „Aktywny Rodzic” średni miesięczny koszt prywatnej opieki żłobkowej wynosił 1402 zł, a w przypadku publicznej placówki 734 zł. Wskutek wprowadzenia dopłat z tego programu wiele placówek wprowadziło podwyżki, przez co koszty opieki nadal pozostają wysokie.

Według naszych badań ilościowych drugim powodem niekorzystania z opieki żłobkowej jest brak dostępnych miejsc w placówkach (42% odpowiedzi). Liczba placówek oraz oferowanych przez nie miejsc są bardzo zróżnicowane geograficznie – w całej Polsce w poprzednim roku wolnych było ponad 40 tysięcy miejsc, ale jednocześnie aż w 45% gmin nie ma ani jednej instytucji opieki nad dziećmi do lat 3. Tańsze – a w części miejscowości bezpłatne – żłobki publiczne są znacznie bardziej zapełnione niż te prywatne. W dużych miastach zazwyczaj nie ma w nich wolnych miejsc, a zdarza się, że dziecko trzeba zapisać do kolejki jeszcze przed urodzeniem. W trakcie wywiadów nasze rozmówczynie podkreślały, że to właśnie z tego typu placówki najchętniej by skorzystały.

Brak informacji o żłobkach i stereotypy o opiece nad dziećmi

W rozmowach powtarzały się też problemy niezwiązane bezpośrednio z działalnością instytucji. Dotyczyły one natomiast ograniczonego dostępu do wiedzy na temat żłobków i sposobu ich pracy oraz braku doświadczeń z opieką żłobkową. Zasady funkcjonowania żłobka nie są tak powszechnie znane, jak w przypadku przedszkoli czy szkół. Jak zauważyła jedna z rozmówczyń, osoby po raz pierwszy wchodzące w rolę rodziców muszą same „doktoryzować się” z tematów związanych ze żłobkami.

Równocześnie nie mają one często możliwości zdobyć informacji o doświadczeniach innych rodziców. Opinie na temat konkretnych placówek opieki można oczywiście znaleźć w Internecie, ale nie są tak wiarygodne, jak wiedza przekazana przez bliskie osoby. Problemy w uzyskaniu informacji dotyczą w szczególności osób, które nie znają w danej miejscowości rodziców innych małych dzieci, na przykład ze względu na przeprowadzkę. Natomiast ci rodzice, którzy posyłają już dzieci do danego żłobka, nie nawiązują między sobą silniejszych więzi – takie relacje między rodzicami budują się częściej dopiero na etapie przedszkola.

Nasze rozmówczynie potwierdzają, że żłobki stanowią niezbędną instytucję z perspektywy życia codziennego i zawodowego kobiet. Wiele matek pragnie łączyć rodzicielstwo z pracą zawodową, co często możliwe jest tylko przy zapewnieniu dziecku opieki w ciągu dnia. Mimo to nasze rozmówczynie mierzą się czasem z barierami wynikającymi z kulturowego wzorca roli matki-opiekunki. Kobiety decydujące się na skorzystanie ze żłobka – choćby w związku z powrotem do pracy – spotykają się z krytyką, słysząc przykładowo, że stawiają swoją karierę nad dobro dziecka. Korzystanie ze żłobka wydaje się szczególnie obciążone tymi kulturowymi oczekiwaniami – nikt nie kwestionuje przecież posłania przez rodziców czterolatka do przedszkola. Warto też pamiętać, że żłobek nie tylko ułatwia kobietom organizację swojego czasu, ale stanowi ważne miejsce z perspektywy rozwoju dziecka.

Tego typu bariery kulturowe wiążą się też ze stereotypowym obrazem żłobka jako przechowalni, w którym dzieci miałyby być pozbawione opieki i pozostawione same sobie. Zdaniem badanych takie przekonanie nie przystaje do rzeczywistego stanu dzisiejszych żłobków, które z reguły są miejscami przyjaznymi dzieciom i ich rodzicom.

Żłobek w każdej gminie

Według naszych badań rodzice chcą korzystać z opieki żłobkowej. Nasze rozmówczynie mają pozytywny obraz żłobków – zarówno konkretnych placówek, jak i instytucji żłobka w ogóle. Korzystanie z placówek opieki nad dziećmi do lat 3 bywa jednak utrudnione przez różnego rodzaju bariery na poziomie instytucjonalnym i społeczno-kulturowym.

Naszym zdaniem należy zmierzyć się z tymi barierami na poziomie ogólnopolskim – administracja centralna, a w szczególności Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej powinno wspierać samorządy w zapewnianiu dostępnej opieki żłobkowej. Takie wsparcie powinno przejawiać się w jasnym określeniu gmin jako instytucji odpowiedzialnych za zapewnienie tej opieki w ramach zadania zleconego. Powinno to doprowadzić do sytuacji, w której każda gmina będzie zapewniała publiczną opiekę żłobkową. Wsparciem dla tego systemu powinny być kluby dziecięce i punkty dziennej opieki.

Najważniejszym programem dotyczącym opieki nad dziećmi do lat 3 powinien być „Aktywny Maluch”. W przeciwieństwie do programu dopłat „Aktywny Rodzic” skupia się on na tworzeniu nowych miejsc opieki – dopłaty dla korzystających ze żłobków są przecież nieskuteczne w gminach, w których nie ma żadnej takiej placówki. Dodatkowo budowa tanich publicznych żłobków tworzy konkurencję dla droższych prywatnych żłobków i pomaga osobom o niskich dochodach w skorzystaniu z opieki żłobkowej. Niestety program „Aktywny Maluch” na lata 2022-2029 będzie w znacznym stopniu koncentrował się na gminach, które już posiadają placówki opieki żłobkowej.

Zwiększenie dostępności żłobków powinno także przyczynić się do długofalowej zmiany kulturowo-społecznej. Sądzimy, że wraz z upowszechnianiem się opieki żłobkowej przestanie ona być postrzegana jako rozwiązanie gorsze od samodzielnego zajmowania się dziećmi. Mamy nadzieję, że wówczas kobiety podejmujące decyzję o formie opieki nad dzieckiem nie będą musiały mierzyć się z kulturowym wymogiem bycia matką na pełen etat.

---

Maciej Andruszko – członek zarządu Stowarzyszenia Lepsze Jutro oraz publicysta, zainteresowany tematami związanymi z samorządem terytorialnym, polską sceną polityczną oraz ekonomią.

Piotr Statucki – członek zespołu merytorycznego i specjalista do spraw badań naukowych w Stowarzyszeniu Lepsze Jutro, zajmuje się tematami związanymi ze wspólnotowością, samorządem terytorialnym oraz życiem miejskim.