Nagroda im. Marcina Króla

Książka Michała Bilewicza – uznanego w kraju i na świecie psychologa społecznego – ma szansę pogłębić samoświadomość Polek i Polaków, pomóc im zmierzyć się trudnymi doświadczeniami, zrozumieć i zaakceptować je oraz wreszcie wyjść poza wynikające z nich dysfunkcjonalne mechanizmy. Jesteśmy nieufni wobec państwa i wszelkich instytucji. Wiecznie narzekający i niezadowoleni. Pełni obaw i lęków. A jednocześnie gotowi do ogromnej mobilizacji w czasie kryzysu i pomagania innym, gdy są w potrzebie. Michał Bilewicz pokazuje, że nie jesteśmy w tym wyjątkowi. Podobnie jak inne historycznie straumatyzowane narody, przystosowaliśmy się do trudnych warunków. Autor Traumaland nie ogranicza się do diagnozy, proponuje też rozwiązania, które mogą pomóc nam poradzić sobie z ciągle obecnym międzypokoleniowym przeżywaniem historycznych tragedii.

W ciągu jednego pokolenia Polska przeszła drogę od jednego z najbardziej egalitarnych krajów w Europie do jednego z krajów o największych nierównościach. I nie jest to wcale rezultat transformacji ustrojowej, której udało się nam dokonać unikając katastrofalnej eksplozji nierówności takiej, jak chociażby w Rosji. Decydujące były dwie dekady po 2000 roku, gdy zanik związków zawodowych, „uśmieciowienie” płac i słabe egzekwowanie prawa na rynku pracy, regresywny system podatkowy, spadek znaczenia pomocy społecznej i inne słabości polskiej polityki społeczno-ekonomicznej sprawiły, że korzyści z szybkiego wzrostu gospodarczego rozłożyły się skrajnie nierównomiernie. Autorzy książki – trzech ekonomistów pracujących na wiodących uczelniach – opisują te słabo obecne w świadomości Polek i Polaków fakty precyzyjnie, jasno i wielowymiarowo. Przede wszystkim jednak przekonująco dowodzą, że niezależnie od ich oceny moralnej, wysokie i szybko rosnące nierówności szkodzą samej gospodarce. A na koniec proponują konkretne rozwiązania, które przyczyniłyby się do zwiększenia równości szans, dochodów i majątku w Polsce.

Ziemie…, autorstwa kulturoznawczyni i etnolożki Karoliny Ćwiek-Rogalskiej to unikalna, kompleksowa, doprowadzona aż do współczesności opowieść o północnych i zachodnich terenach przyłączonych do Polski po II wojnie światowej. Jest to nowatorska – refleksyjnie czerpiąca z osiągnięć i błędów kolejnych historii ludowych – propozycja opowiedzenia o specyfice tych obszarów i o ludzkich doświadczeniach związanych z uchodźstwem i osadnictwem. Ziemie… pozwalają krytycznie spojrzeć na wielką historię narodów, ich politykę, propagandę, układy między mocarstwami, budowę pamięci i mitów. Wychodząc od doświadczenia własnej społeczności lokalnej Karolina Ćwiek-Rogalska, wnuczka osadników, pokazuje niezwykle złożony i nigdy niekończący się proces budowy społeczeństwa i jego samoświadomości: planowanie odgórne i ideologia zderzają się w nim z chaosem wędrówek ludów, a przywiezione aspiracje, nadzieje, kody kulturowe i zasoby z warunkami ziemi bynajmniej nie bezludnej.

Wczoraj byłaś zła na zielono to osobista, intymna, autobiograficzna relacja matki dziecka, które rozwija się inaczej. Narratorka na pierwszych stronach zastrzega: „Nie będę cytować rozpoznań, bo ta książka sprzeciwia się władzy. Również władzy diagnoz”. Dzięki tej strategii i pisarskiej maestrii Elizy Kąckiej, która każdego słowa używa z niebywałym wyczuciem, czytelnik doświadcza tej mocy literatury, która polega na nadawaniu rzeczom, faktom i zjawiskom zupełnie nowych nazw. Być może głównym problemem, który książka opisuje i oznacza z wielką oryginalnością jest nasza relacja z innością – innością cudzą, innością własną, lękiem przed i tęskną za kontaktem z inną osobą. Tym samym porusza także temat relacji władzy i przemocy, budowania wspólnoty, komunikacji i jej granic, a także języka i tego, jak słowa łączą się ze światem.

Książka Tomasza Szerszenia, fotografa i antropologa kultury związanego z Instytutem Sztuki PAN, traktuje o patrzeniu na obrazy wojny w Ukrainie i szerzej o sztuce w sytuacji katastrofy. Z jednej strony jest to odważna próba opowiedzenia o rozpoczętej w 2014 roku wojnie rosyjsko-ukraińskiej poprzez ukraińską kulturę ze szczególnym uwzględnieniem dziejów charkowskiego Domu „Słowo”, w których losy te skupiają się jak w soczewce. Z drugiej strony jest to propozycja antropologii nas samych – patrzących na wojnę. Kim jesteśmy: świadkami zbrodni? Widzami medialnego spektaklu? Przypadkowymi gapiami? To książka szczególnie potrzebna Polsce i jej mieszkańcom, którzy od ponad trzech lat żyją na tyle daleko od frontu, by ich codzienność trwała bez większych zmian, ale też na tyle blisko, by ta codzienność była jednocześnie przeniknięta poczuciem zagrożenia.