Wydarzenia

SESJA II

Radykalna krytyka transformacji jako procesu politycznego – Ryszard Bugaj,  Marek A. Cichocki, Ludwik Dorn, Agnieszka Holland, Marcin Kula, Jerzy Szacki

SESJA III

Radykalna krytyka transformacji gospodarczej i społecznej – Andrzej Leder, Andrzej Szahaj, Karolina Wigura, Jacek Żakowski

prowadzenie konferencji: Aleksander Smolar

Spotkanie towarzyszyło obchodom 25-lecia Fundacji.

Po 1989 roku podstawy ustrojowe RP nigdy nie były poddawane krytyce. Przy nieco odmiennych interpretacjach akceptowano suwerenny charakter państwa, ład demokratyczny i rynkową organizację gospodarki. Nie były kwestionowane ani granice RP, ani też zasady przynależności do wspólnoty politycznej obywateli RP. Równocześnie, niemal od początku, toczyły się burzliwe dyskusje na temat kształtu państwa i jego polityki, często prowadzące do daleko idącej polaryzacji politycznej.

Znajdujemy się w centrum obchodów rocznicy przemian 1989 roku. Postanowiliśmy ją uczcić we właściwy nam sposób. Nie dokonując kolejnego bilansu wielkich dokonań – o których skądinąd jesteśmy przekonani – lecz proponując zbiorową refleksję nad trzema zasadniczymi typami krytyki III RP, ich źródłami i aktualnością.

 

Kościół katolicki a wspólnota demokratyczna – krytyka podejmowana zarówno przez czołowe postaci Kościoła instytucjonalnego i przez świeckich związanych ze środowiskami prawicowymi czy konserwatywnymi, jak i przez przedstawicieli laickiej inteligencji i partie lewicowe. Tutaj podstawowym problemem była i pozostaje kwestia autonomii sfery publicznej – w tym przede wszystkim polityki – w stosunku do doktryny wiary i norm etycznych określonych przez religię katolicką. Chodziło tu zarówno o podstawowe zasady doktrynalne, jak i konkretne decyzje Episkopatu czy pojedynczych biskupów. Konflikty te dotyczyły spraw tak ważnych, jak nauka religii w szkołach, dopuszczalność aborcji, kwestia związków partnerskich, zapłodnienia pozaustrojowego, problemu zdeterminowania biologicznego i religijnego czy też kulturowego i historycznego specyfiki roli kobiety i mężczyzny w życiu społecznym (kwestia gender). Przedmiotem ostrych konfliktów były podejmowane próby cenzurowania myśli i sztuki. Abstrahując od konkretnych problemów będących przedmiotem często zażartych konfliktów politycznych – chodzi też o problem wyższego rzędu: na ile wspólnota polityczna ma nad sobą jakąkolwiek władzę, na ile zaś jest w pełni suwerenna. Nie jest to oczywiście tylko polski problem.

Radykalna krytyka transformacji jako procesu politycznego – krytyka, w przeważającym stopniu prawicowa, dotyczyła sposobu powołania do życia nowej Polski i tego różnorakich konsekwencji. Chodzi tu o cały zestaw problemów związanych z pokojowym przekazaniem władzy w następstwie „okrągłego stołu” , braku wyrazistego aktu zerwania z poprzednim ustrojem i potępienia komunistycznego systemu władzy oraz rozliczeń z ludźmi starego ustroju. Podnoszono problem „kapitalizmu nomenklaturowego” – przejmowania własności przez osoby uprzywilejowane w czasach PRL – roli „układów”, nieformalnych wpływów czy wręcz dominacji starych elit politycznych, gospodarczych i służb specjalnych. O związki z tymi siłami oskarżano umiarkowane elity „solidarnościowe”, które dominowały w podjętych negocjacjach „okrągłego stołu” oraz w czasach ustrojowej transformacji. Odpowiedzią na ten „grzech pierworodny” miało być dokończenie rewolucji przez IV RP.

Radykalna krytyka transformacji gospodarczej i społecznej. Od początku naszych przemian pojawiały się głosy krytyczne wobec wybranego modelu czy tempa przemian. W ostatnich latach krytyka ta nasiliła się. Młodzi autorzy, ale także ludzie reprezentujący starsze pokolenia stawiają pod znakiem zapytania „neoliberalny” model przemian, wskazując na ich brutalność, doktrynerstwo i społeczną niesprawiedliwość. „Gazeta Wyborcza”, która kiedyś odgrywała niezwykle istotną rolę w promowaniu przemian – włącznie z popularyzowaniem przyjętego modelu zmian gospodarczych i społecznych – dzisiaj staje się czołowym pismem, na którego łamach poddaje się owe przemiany radykalnej krytyce. Bardzo słaba politycznie lewica zaczyna odgrywać istotną rolę w debatach publicznych – częściowo przenosząc idee spopularyzowane na Zachodzie w latach kryzysu – radykalizując krytykę wobec dawno dokonanych przemian.

Tadeusz Bartoś (ur. 1967) − filozof i teolog, publicysta, dr hab., profesor nadzwyczajny Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku. Komentator życia Kościoła katolickiego. Publikuje m.in. na łamach Gazety Wyborczej, Tygodnika Powszechnego, Dziennika i Znaku. Wydał m.in. Wolność, równość, katolicyzm (2007), Kościół a teologia dwudziestego wieku (2008), Jan Paweł II. Analiza krytyczna (2008) i razem z Agatą Bielik-Robson: Kłopot z chrześcijaństwem. Wieczne gnicie, apokaliptyczny ogień, praca (2013).

Ryszard Bugaj (ur. 1944) – ekonomista, polityk, dr hab. Pracownik Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN. Działacz opozycji demokratycznej przed 1989 rokiem oraz „Solidarności”. W stanie wojennym internowany. Uczestnik obrad Okrągłego Stołu. W latach 1989–1997 poseł na Sejm RP. W latach 1992–1998 przewodniczący Unii Pracy, obecnie ponownie członek UP i przewodniczący Rady Politycznej. Publikuje m.in. w „Rzeczpospolitej”.

Marek A. Cichocki (ur. 1966) – germanista, filozof, historyk idei politycznych, publicysta, dr. Od 2001 roku adiunkt w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych UW. W latach 2000–2003 dyrektor programowy Centrum Stosunków Międzynarodowych. Od 2003 roku wydawca i redaktor naczelny rocznika „Teologia Polityczna”. Od 2004 roku dyrektor programowy Centrum Europejskiego Natolin i redaktor naczelny pisma „Nowa Europa. Przegląd Natoliński”. Od stycznia 2007 roku z Dariuszem Gawinem i Dariuszem Karłowiczem prowadzi w TVP Kultura program Trzeci punkt widzenia. W latach 2007-2010 doradca społeczny prezydenta Lecha Kaczyńskiego.

Ludwik Dorn (ur. 1954) – polityk, socjolog i publicysta. Poseł na Sejm RP. Działacz Komitetu Obrony Robotników, a następnie „Solidarności”. Pracownik Ośrodka Badań Społecznych NSZZ „Solidarność” Regionu Mazowsze. Redaktor podziemnego „Głosu”. Współzałożyciel i od 1992 roku wiceprezes Porozumienia Centrum. Współzałożyciel i w latach 2001-2007 wiceprezes Prawa i Sprawiedliwości. w 2010 roku członek Polski Plus. W latach 2011-2014 członek Solidarnej Polski. Od 1997 roku poseł. W 2007 roku marszałek Sejmu. W latach 2005-2007 wicepremier oraz minister spraw wewnętrznych i administracji.

Agnieszka Holland (ur. 1948) – reżyserka filmowa i teatralna, scenarzystka. Przewodnicząca zarządu Europejskiej Akademii Filmowej w Berlinie. W latach 1972–1981 członek Zespołu Realizatorów Filmowych „X” kierowanego przez Andrzeja Wajdę. Od 1981 roku pracuje za granicą. Członkini Europejskiej Akademii Filmowej. Od roku 2008 prezydent Polskiej Akademii Filmowej. Autorka m.in. filmów: Aktorzy prowincjonalni (1978 – nagroda FIPRESCI), Gorączka (1980), Kobieta samotna (1981), Gorzkie żniwa (1985 – nominacja do Oscara), Europa, Europa (1990 – nominacja do Oscara), Olivier, Olivier (1991), Tajemniczy ogród (1993), Całkowite zaćmienie (1995), Plac Waszyngtona (1997), Trzeci cud (1999), Kopia mistrza (2006), W ciemności (2011 – nominacja do Oscara), Gorejący krzew (2013).

Dominika Kozłowska (ur. 1978) – filozofka, dr. Redaktor naczelna miesięcznika „Znak”. Współpracowniczka Instytutu Myśli Józefa Tischnera. Była redaktor naczelna pisma „Thinking in Values”.

Marcin Król (ur. 1944) – historyk idei, prof. dr hab. Wykładowca Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego. Przewodniczący Rady Fundacji im. Stefana Batorego. Założyciel i wieloletni redaktor naczelny pisma „Res Publica”, a następnie „Res Publica Nowa”. Represjonowany po 1968 roku. Sygnatariusz „Listu 59” przeciwko zmianom w Konstytucji PRL. Wykładowca Towarzystwa Kursów Naukowych. Uczestnik obrad okrągłego stołu. Wydał m.in.: Style politycznego myślenia (1978), Podróż romantyczna (1987), Słownik demokracji (1989), Romantyzm – piekło czy niebo Polaków (1998), Patriotyzm przyszłości (2004), Bezradność liberałów. Myśl liberalna wobec konfliktu i wojny (2005), Filozofia polityczna (2008), Nieco z boku. Autobiografia niepolityczna (2008), Czego nas uczy Leszek Kołakowski (2010).

Marcin Kula (ur. 1943) – historyk, prof. dr hab. Wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego i Akademii Leona Koźmińskiego. Specjalizacja historia społeczna. Autor wielu publikacji poświęconych historii Polski i Ameryki Łacińskiej, a także zagadnieniu pamięci historycznej. Członek Polskiego Pen-Clubu, Polskiego Towarzystwa Historycznego, Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, Towarzystwa Polsko-Brazylijskiego. Jeden z założycieli i członek władz Stowarzyszenia Archiwum Solidarności.

Andrzej Leder (ur. 1960) − filozof kultury, psychoterapeuta, prof. dr hab. Absolwent Akademii Medycznej w Warszawie oraz Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1992-2012 członek zespołu czasopisma „Res Publica Nowa”, pisał m.in. do „Ozonu”. Autor książek: Przemiana mitów, czyli życie w epoce schyłku. Zbiór esejów (1997), Nieświadomość jako pustka (2001), Nauka Freuda w epoce Sein und Zeit (2007) oraz Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej (2014).

Michał Łuczewski (ur. 1978) – socjolog, dr. Adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Wicedyrektor Centrum Myśli Jana Pawła II w Warszawie. Członek redakcji „44/Czterdzieści i Cztery”. Publikował m.in. w „Arcanach”, „Polsce The Times”, „Res Publice Nowej”, „Wprost”. Wydał m.in. : Odwieczny naród. Polak i katolik w Żmiącej (2013).

Jerzy Szacki (ur. 1929) – socjolog i historyk idei, prof. dr hab. Emerytowany profesor Uniwersytetu Warszawskiego, wykładowca Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej. Członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk. W latach 1967-1968 prodziekan Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, a w latach 1981-1983 dziekan Wydziału Filozofii i Socjologii UW. W latach 1968-1999 kierował Zakładem Historii Myśli Społecznej w Instytucie Socjologii UW. Członek Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, w latach 1972-1976 jego przewodniczący. W latach 1978-1982 uczestnik Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość”. Ostatnio wydał: Kontrrewolucyjne paradoksy (2012).

Andrzej Szahaj (ur. 1958) – filozof, prof. dr hab. Wykładowca na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Od 1997 roku kierownik Zakładu Filozofii Współczesnej. Zajmuje się głównie filozofią kultury oraz filozofią polityki. Członek Komitetu Nauk Filozoficznych Polskiej Akademii Nauk oraz Komitetu Nauk o Kulturze Polskiej Akademii Nauk. Autor ponad stu publikacji naukowych, m.in. Jednostka czy wspólnota? Spór liberałów z komunitarystami a „sprawa polska” (2000), E Pluribus Unum? Dylematy wielokulturowości i politycznej poprawności (2004), Teoria krytyczna szkoły frankfurckiej (2008), Relatywizm i fundamentalizm oraz inne szkice z filozofii kultury i polityki (2008).

Karolina Wigura (ur. 1980) – socjolożka, publicystka, dr. Członkini redakcji Tygodnika Internetowego „Kultura Liberalna” (www.kulturaliberalna.pl) oraz Zarządu Fundacji Batorego. Adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Publikowała m.in. w „Gazecie Wyborczej”, „Europie” (dodatku do „Dziennika. Polska. Europa. Świat”), „Przeglądzie Politycznym”, „Tygodniku Powszechnym”, „Znaku”. Autorka książki Wina narodów. Przebaczenie jako strategia prowadzenia polityki (2011).