15 lipca 2022 roku ogłoszono trzeci już projekt ustawy implementującej dyrektywę, który zakładał, że nowe przepisy wejdą w życie już od 1 sierpnia. Rządowe Centrum Legislacji twierdziło, że tak krótki termin jest nie do utrzymania. Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej utrzymało termin, ale zapowiedziało, że w razie potrzeby będzie go na bieżąco przedłużać. Ustawa, zgodnie z przewidywaniami RCL, jak na razie nie weszła w życie, czyli nie dotrzymano terminu implementacji dyrektywy. To złe wiadomości, bo jej wdrożenie jest istotnym krokiem w stronę większej równości w opiece nad dziećmi i wymagającymi troski członkami rodziny.
Fundacja Share the Care, działająca na rzecz większej równości rodzicielskiej i od początku śledząca prace nad implementacją dyrektywy, opublikowała wykaz zmian zawartych w ostatnim projekcie ustawy. Niezbywalny urlop rodzicielski przysługujący ojcom ma liczyć 9 tygodni, w czasie jego trwania będą mogli korzystać z zasiłku rodzicielskiego w wysokości 70% podstawy zasiłku. Ustawa wprowadza też 5 dni urlopu opiekuńczego, z którego raz w roku pracownicy będą mogli skorzystać w celu sprawowania opieki nad krewnym wymagającym wsparcia ze względów medycznych. Za ten czas nie przysługuje jednak prawo do wynagrodzenia.
Ustawowe rozwiązania nie są lekarstwem na wszystkie problemy z nierównym podziałem obowiązków opiekuńczych między kobietami i mężczyznami. Na pewno też nie rozwiązują problemów, z jakimi borykają się osoby troszczące się o swoich krewnych wymagających długotrwałego leczenia czy stałej opieki. W niektórych przypadkach – chodzi przede wszystkim o skrócenie czasu na wykorzystanie urlopu ojcowskiego do 12 pierwszych miesięcy życia dziecka – przyjęte w dyrektywie rozwiązania ograniczają uprawnienia, które przysługiwały rodzicom na mocy dotychczasowych polskich przepisów. Trudno zatem mówić, że wdrożenie dyrektywy automatycznie sprawi, iż osoby pracujące będą mogły cieszyć się równowagą życia zawodowego i rodzinnego. Dyrektywa oraz wdrażające ją przepisy wyznaczają jednak kierunek bardzo potrzebnych zmian.
Większość doniesień medialnych na temat dyrektywy koncentruje się przede wszystkim na nowych prawach pracowników i nowych obowiązkach pracodawców, co jest oczywiście zrozumiałe, bo wprowadzenie zmian w zakresie urlopów rodzicielskich będzie miało istotne znaczenie dla codzienności w miejscach pracy i w życiu rodziców-pracowników. Warto jednak na chwilę spojrzeć na dyrektywę nieco szerzej i pokazać, jakie korzyści przynosi większa równość w opiece nad dziećmi.
Zasadniczym celem wprowadzenia 9 tygodni niezbywalnego urlopu rodzicielskiego dla ojców jest umożliwienie kobietom szybszego powrotu na rynek pracy. To istotne nie tylko ze względu na kariery zawodowe matek, ale również z uwagi na rozwój demograficzny całego społeczeństwa. Z badań wynika, że możliwość łatwiejszego godzenia macierzyństwa z pracą zawodową jest istotnym czynnikiem zachęcającym kobiety do posiadania dzieci, natomiast konieczność rezygnacji z aspiracji zawodowych i obawa przed „wypadnięciem” z rynku pracy są poważną barierą dla decyzji o posiadaniu potomstwa. W Polsce chęć posiadania dzieci zdecydowanie częściej deklarują kobiety aktywne zawodowo (w badaniu CBOS z 2017 roku zadeklarowało tak 67% kobiet aktywnych zawodowo w porównaniu do 35% kobiet niepracujących). Coraz więcej matek twierdzi też, że chce godzić pracę z opieką nad dziećmi nawet wówczas, gdyby miała możliwość pozostać z nimi w domu – w 2018 roku w badaniu CBOS stwierdziło tak 52% respondentek, w 2013 roku tego zdania było o 8% kobiet mniej. Wyjście naprzeciw tym potrzebom i oczekiwaniom kobiet jest zatem kluczowe nie tylko dla bardziej sprawiedliwego podziału obowiązków opiekuńczych, ale również dla wzrostu demograficznego kraju. Oczywiście opieka nad dzieckiem nie kończy się w momencie, gdy obojgu rodzicom kończy się urlop rodzicielski. Bez dalszego rozwoju usług opiekuńczych – zwiększenia dostępności żłobków, przedszkoli, opiekunek i opiekunów – trudno będzie skutecznie zapewnić możliwość godzenia pracy z rodzicielstwem. Zwiększenie równości w opiece sprawowanej osobiście na początku życia dziecka jest jednak ważną zmianą w dobrym kierunku.
Wprowadzenie 5 dni bezpłatnego urlopu na opiekę lub wsparcie osoby z rodziny wymagającej opieki medycznej również nie jest rozwiązaniem całościowym, w żadnym razie nie zaspakaja rosnących potrzeb w zakresie opieki nad wymagającymi troski bliskimi. Jak pokazuje wydany przez Fundację Batorego raport „W stronę sprawiedliwej troski”, w związku z rosnącym udziałem osób starszych w populacji Polski oraz niezaspokojonymi potrzebami opiekuńczymi znacznej części seniorów model, w którym opieka sprawowana jest przede wszystkim przez członków rodziny, okazuje się dalece niewystarczający. Dziś na 100 osób w wieku 15-64 lata przypada 30 osób w wieku 65+, do 2050 roku będzie ich przypadało dwukrotnie więcej. Tymczasem już dziś, jak wynika z badania SHARE, ponad połowa osób starszych deklaruje, że ich codzienne potrzeby życiowe są zaspakajane „czasami, rzadko lub wcale”. 5 dni bezpłatnego urlopu opiekuńczego jest zatem ułatwieniem, ale nie rozwiązaniem problemu. Sygnalizuje jednak istotny i z czasem coraz ważniejszy problem, jakim jest godzenie pracy zawodowej z opieką nad członkami rodziny wymagającymi pomocy. Może pobudzić społeczną świadomość problemu wśród pracowników i pracodawców, a w dłuższej perspektywie doprowadzić do rozbudowy sieci usług opiekuńczych dla osób starszych, obłożnie chorych czy niesamodzielnych.
Implementacja dyrektywy work-life balance nie jest zatem wielkim przewrotem, ale raczej znaczącym krokiem w dobrą stronę. Niedobrze by było, gdyby polski rząd zwlekał nawet z takim drobnym krokiem o wiele dłużej.
Paweł Marczewski – dr socjologii, szef działu Obywatele w forumIdei Fundacji Batorego.
